Het was best al weer heel lang geleden dat ik hem had gezien en gesproken. Als ik me goed herinner was dat op Terschelling waar ik hem jaren daarvoor vaker was tegengekomen. De laatste keer was in 2019 toen hij een project presenteerde dat hij samen met Joop Mulder had ontwikkeld. 

Nu haalt hij me af van het station in Leeuwarden, om samen enkele van zijn nieuwste projecten te bekijken. De trein uit de randstad is 1,5 uur vertraagd. Als ik eindelijk uit de trein stap, zie ik hem in de verte al staan, zonder dat hij mij ziet. Het weerzien is hartelijk en als vanouds.

Joop Mulder als inspirator

Na uitwisseling van beleefdheden over gezondheid, komt het gesprek op de stad en op Bosk, het betoverende project van Bruno Doedens. We halen herinneringen op aan Joop Mulder die vorig jaar overleed en de inspirator was voor Bosk. Ook hem had ik destijds op Terschelling voor de laatste keer gesproken. 

We bezoeken op een plek onder de bomen vlakbij het station een gedenksteen voor Joop, daar geplaatst op initiatief van Sense of Place en Arcadia, in samenwerking met de Poëzieroute. ‘Een plek waar de wind door je hoofd waait’, zo begint het gedicht Vrijplaats van Wende Snijders, dat op de steen staat.

Bouwen met hout

Alex leerde ik kennen niet lang nadat hij met Haiko in 1994 Onix had opgericht. Hun eerste project was de Vensterschool Oosterpark, maar grote bekendheid verwierven ze pas echt met de houten schuur in Noordlaren. Onder het geknikte dak bevindt zich de kantoorruimte voor een op Noord Europa georiënteerde handelsfirma, te samen met een berging, een carport en een overdekt terras.

De schuur vormde het uitgangspunt voor een reeks werken waarin het materiaal hout een grote rol speelt. Hoogtepunten uit deze tijd zijn de Mickelhorst in Haren, het Dogmahuis in Leeuwarden en de brug over de A7 in Sneek, het laatste project in samenwerking met Hans Achterbosch.

Tegenwoordig is het bouwen in hout sterk in de mode, maar Haiko en Alex bouwden al in hout voordat iemand er ooit van had gehoord. Op dit vlak waren ze beslist pioniers. Tegelijkertijd ging het ze niet om het materiaal op zich maar om wat je ermee kunt doen. Dat maakte Onix in mijn beleving ook zo goed: de architecten ontwikkelden hun projecten in een cyclus waarin experiment, evaluatie en modificatie elkaar opvolgden, en waarin studiemaquettes een grote rol speelden. 

Bureau als muziekband

Onix kun je perfect vergelijken met een muziekband. Je kunt bijvoorbeeld denken aan Nirvana, met Kurt Cobain en Dave Grohl. Of minder beladen wellicht aan de Beatles. In alle gevallen wisten twee heel verschillende persoonlijkheden elkaar te stimuleren en tot grote hoogte te brengen. Alex en Haiko vulden elkaar aan en het bureau ontwikkelde zich gestaag.

Dat het bureau grote vorderingen maakte, bleek in 2010 toen Onix door een jury onder leiding van Hans Ibelings werd aangewezen tot Architect van het Jaar. De jury oordeelde dat “het architectenbureau in innovatiekracht en vakmanschap, in de kwaliteit van de presentatie en de reflectie op het eigen werk, in de consistente houding binnen het vak en in de betoonde verantwoordelijkheid voor de maatschappij, met kop en schouders boven de anderen uitstak.”

Einde aan samenwerking

in 2014 kwam een abrupt einde aan de samenwerking tussen Haiko en Alex. Dat verschijnsel deed zich overigens bij meer bureaus in deze tijd voor. De financiële en economische crisis van 2010 was hier niet vreemd aan. Alex kijkt nog altijd met zekere weemoed terug. Dat ze stopten vindt hij nog steeds verstandig. Het bureau was in een uitputtingsslag beland. Maar wel mist hij de dagelijkse discussies die in een bureau plaats vinden.

Na de breuk ging Haiko in Groningen door met Onix NL, terwijl Alex vanuit Zweden (waar hij eerder al was gaan wonen) Onix Internationaal voortzette. Enkele jaren later startte hij in Leeuwarden samen met architect Anne Makkink een nieuw label, Noon geheten, dat de grenzen tussen architectuur, onderzoek en kunst opzoekt. Daarmee voelen zij de tijd goed aan, met lopende culturele manifestaties als Sense of Place, Culturele hoofdstad en Arcadia.

Stad en land

Het meest puur keert dat terug in het onderzoeksproject ‘platteland – stad’, dat ze in 2018 afronden. In dit project onderzoeken Alex en Anne de manier waarop het platteland de stad ontmoet, een dialoog aangaan en met elkaar worden verbonden. Op dit vlak werd en wordt samengewerkt met onder andere Joop Mulders’ Sense of place.

Wat ik er goed aan vind, is dat de groenblauwe, publieke ruimte een stem en een podium krijgt. Als ik de projecten zie die in het kader van dit initiatief zijn ondernomen, moet ik altijd denken aan het parlement der dingen van Bruno Latour.

Uitkijktoren en fluistertuin

Twee van de projecten die Alex deze middag laat zien, komen voort uit dit onderzoek. Zo is in de nieuwe wijk Middelsee een uitkijktoren gerealiseerd op de grens van stad en land. De toren is gemaakt met bouwelementen die afkomstig zijn uit het Wadden Panorama van 2018. De toren is een uitzichtpunt. Ze biedt zicht op de aanleg van de nieuwe woonwijk, ontworpen door Adriaan Geuze (West8). Tegelijkertijd roept ze de meer filosofische vraag op, in hoeverre Leeuwarden nog steeds aan een denkbare of toekomstige Middelsee ligt.

De fluistertuin bevindt zich aan de rand van de binnenstedelijke periferie van Leeuwarden. Het is het gebied waar het riviertje de Potmarge de binnenstad raakt. In deze stadstuin worden op een houten platform ideeën verzameld en ontwikkeld, met als doel de natuur in de stad verder te verbeteren. Ook dit project is ontwikkeld in nauwe samenwerking met omliggende wijken en onderwijsinstellingen.

Zwart licht

Ook bezoeken we een school die net is opgeleverd en voor een verre van ruimhartig budget is gebouwd. In deze school van prefab beton is geen plankje hout te vinden, eens te meer een bewijs van de stelling dat Alex geen hout-fundamentalist is. De school is geïnspireerd op het werk van Escher en is samen met de leerlingen ontworpen. Zwart-wit is een belangrijk thema in het werk van Escher. Anne en Alex durfden het aan om donkere interieurs te maken die sterk contrasteren met kraakheldere ruimtes.  

Het centrum van de school is een hal met zwarte muren. Het binnenvallende licht heeft hierdoor een grote intensiteit. In contrast daarmee zijn lichte werkplekken aan de gevel gemaakt. Op de overgangen zijn de penanten niet als constructieve elementen benadrukt, maar van grafische patronen in de ruimte voorzien. Op de hof na met de buitentrap, zijn alle openingen in de gevel van verschillende grootte. Deze vensters brengen in de lokalen verschillend licht binnen. Omgekeerd kent het gebouw vele contacten met de buitenwereld.

Cirkel rond

Met het Kleine Huis dat Alex in coronatijd ontwierp en zelf in elkaar zette in de wijk Techum, is de cirkel rond. Het huis is gebouwd volgens wat je een open bouwmethode kunt noemen. Het is een meer toegankelijke manier van bouwen en staat dicht bij het dagelijkse leven. Het huis is opgetrokken uit houten delen, een bouwwijze waar hij zich in thuis voelt.

Het belangrijkste is wellicht de relatie met het landschap die hier op de meest kleine schaal maximaal voelbaar is. Nadat we het huis hebben bekeken, zitten we met een goed glas wijn in de verdiepte woonkuil. De aarde is teruggebracht tot de dunne leefsfeer tussen hemel en aarde, die ze in feite is. Met niet anders dan ontzag kijk ik naar de voortjagende wolken.

Bezochte Projecten

Tiny house nr 1 Opdrachtgever Alex van de Beld Ontwerp en uitvoering Alex van de Beld Adviseur constructie Vanderveen Ingenieursbureau Adviseur installaties Middelsee adviesbureau Adviseur bouwkunde AREA 08 (A. Haagsma) Hout Miedema Leeuwarden Hout Isolatie Pavatex Oplevering 2021

IKC Albertine Agnes Opdrachtgever PCBO Leeuwarden en Sinne Kinderopvang Architect NOON (Alex van de Beld en Anne Makkink) Programma Integraal kindcentrum Adviseur installaties Technion Technisch Installatiebedrijf Aannemer Jorritsma Bouw Ontwerp 2017 Oplevering 2022 Budget 2500,- m2

Fluistertuin Architect Alex van de Beld Kunstenaars Watermegafoon en groepsmarimba Jolle Roelofs Audiotour Inner Voice Tristan Visser Partners gemeente Leeuwarden en NHL Stenden

Middelsee toren in Middelsee Opdrachtgever Gemeente Leeuwarden Architect Alex van de Beld Adviseur constructie Vanderveen Ingenieursbureau