De eerste projecten van Siza dateren uit de jaren vijftig en zijn hoofdzakelijk gerealiseerd in de Noord-Portugese stad Porto. Van deze kunnen vooral het restaurant Boa Nova (1958-1963) en het openluchtzwembad in Leça da Palmeira / Matosinhos (1961-1966) worden genoemd. Maar ook het bankgebouw in Oliveira de Azemeis (1974) maakte destijds grote indruk.
Dergelijke projecten legden de basis voor Siza’s groeiende reputatie als vormgever van een architectuur die zich richt op de genius loci (de geest van de plek) en tegelijkertijd volstrekt autonoom is. Met name de Amerikaanse architectuurcriticus Kenneth Frampton waardeerde Siza als een architect die het streven naar invoeging in de omgeving wist te combineren met referenties aan de moderne architectuur. Daarnaast onderscheidt Siza zich als een architect die in interviews, essays en schetsen een kritische architectuurtheorie ontwikkelde.
Ze vormen de basis van een meer dan indrukwekkend oeuvre dat vooral in de daarop volgende decennia uitdijde, niet alleen in Portugal maar ook daarbuiten. Naast de herbouw van de door brand verwoeste wijk Chiado in Lissabon (1988-1997), realiseerde Siza ontwerpen voor sociale woningbouw ondermeer in de Haagse Schilderswijk (op uitnodiging van wethouder Adri Duivesteijn) en in de Berlijnse wijk Kreuzberg (Bonjour Tristesse in het kader van IBA Berlijn).
Op hoge leeftijd is Siza nog altijd zeer actief. Zo maakte hij de sculpturen voor de deelname van het Vaticaan aan de Architectuurbiënnale Venetië 2023 en wordt in het najaar van zijn hand de uitbreiding van Museum Serralves in Porto geopend.
Op uitnodiging van Antonio Choupina en de Portugese kwaliteitskrant PUBLICò schreef Marc Dubois een uitvoerige bijdrage betreffende het werk van Siza in Nederland en België. Een bewerkte versie hiervan wordt in twee delen gepubliceerd op VivaArchitectuur.
HT
DEEL II – Siza in België
Auteur Marc Dubois -Het verhaal van Siza in België start in 1984 toen de pas opgerichte S/AM (Stichting Architektuur Museum) de expositie Siza uit Nederland presenteerde in het Design Museum Gent. Dezelfde S/AM in Gent inviteerde Siza om in oktober 1987 zijn eerste lezing te geven in België. De dag na de lezing toonden wij hem de Boekentoren ontworpen door Henry Van de Velde en ook het Museum voor Schone Kunsten (MSK / 1900 & 1912) van de stadsarchitect Karel Van Rysselberghe, een gebouw waarin de klassieke monumentaliteit in evenwicht verkeert met de huiselijke sfeer die de ruimtelijke ervaring kenmerkt.
Siza kende dit uitzonderlijk gebouw niet en was zodanig onder de indruk van het planconcept dat hij mij meermaals bedankte “très intéressant”. Pas later begreep ik dat dit bezoek erg belangrijk is geweest in de laatste fase van het project voor de nieuwe architectuurschool (FAUP) aan de oevers van de Douro in Porto (1988-1997).
Tussen de auditoria en de bibliotheek van het FAUP voorzag Siza een expositieruimte in een halve cirkelvorm, een oplossing die in eerste instantie werd afgewezen door de bouwcommissie. In Gent zag Siza een concrete bevestiging dat een ruimte met een dubbele halve cirkel wel kon fungeren als expositieruimte. Dankzij dit voorbeeld kreeg hij toestemming om de cirkelvorm verder uit te werken in de FAUP.
Europalia Portugal 1991
Portugal was in 1991 gastland van het groots opgezet cultureel gebeuren in België, zowel in Brussel als in verschillende provinciesteden. In de Fondation pour l’ Architecture te Brussel was de tentoonstelling ‘Point de repère: architecture du Portugal’ te zien. De commissarissen voor Portugal waren Paulo Varela Gomes en Paulo Pereira, in België waren dit Caroline Mierop en Marc Dubois. In de catalogus (Nederlands / Frans) schreef Alexandre Alves Costa een verhelderende tekst om de Portugese architectuur te vatten. Ikzelf schreef een tekst betreffende de “poëtische sensibiliteit” in het werk van Siza en zijn grote capaciteit om de bouwlocatie te begrijpen, om de genius loci, de geest van de plek op te nemen in zijn ontwerpen.
Naar aanleiding van Europalia maakte ARCHIS, een architectuurtijdschrift uit Nederland, een themanummer over Portugal met daarin een gesprek tussen Alexandre Alves Costa en Hans Van Dijk. In dit nummer werd werk van Siza gepresenteerd, maar ook van Souto do Moura, Alvino Soutinho en architecten uit Lissabon Carrilho da Graça en Gonçalo Byrne. Met de tekst ‘De bevrijding van de hand’ benadrukte ik dat in een tijd met de opmars van de computertekening de meester uit Porto verder blijft schetsen. Het was een beperkte analyse van het ontwerpproces van het FAUP.
De site in Oudenburg
De woning in Oudenburg nabij Oostende is het eerste woonhuis van Siza buiten Portugal en ook zijn enige gebouw in België. In zijn oeuvre vóór 1991 waren er reeds een aantal bijzondere privé woningen in zijn eigen land. Na een bezoek eind jaren ’80 aan de woning Alcino Cardoso in Moledo do Minho (1971-1973) begreep ik dat Siza de gave had om aan een bestaande woning iets nieuws toe te voegen met een attitude van discretie en dat het resultaat van het samenvoegen meer is dan de delen afzonderlijk.
In het kader van Europalia 1991 organiseerde de S/AM uit Gent in de zomer een reis naar Portugal, vanuit Lissabon naar Porto. Niet enkel recente architectuur stond op het programma maar ook Alcobaça en de stad Coïmbra. De kennismaking met het werk van Siza was het hoogtepunt van deze studiereis waaraan ook Griet Dupont deelnam. Samen met haar man Guido Van Middelem was zij reeds geruime tijd aan het nadenken wat de toekomst kon zijn het landbouwbedrijf van Guido’s ouders, gelegen in de vruchtbare polders in de nabijheid van Oostende en de Belgische kust.
Toen Siza in 1995 na een bezoek ter plaatse, toezegde een ontwerp te maken was de verbazing groot. Een argument was dat hij de opdracht had voor het Stedelijk Museum in Amsterdam en dat hij deze twee wilde en kon combineren, een publiek gebouw in Amsterdam en een privé woning in België. Ook de ambitie om op de site een kleine galerij te integreren was voor Siza een extra uitdaging. Geen museum maar een bijzondere plek in een landelijke omgeving waar kunst kan verblijven.
Ook van de ambitie van de opdrachtgever om de landbouwuitbating door te zetten en te richten op een ecologische benadering was toen reeds sprake. Aan Siza vertelde de opdrachtgever dat de bewerking van de vele hectaren akkers een familiale aangelegenheid zou blijven met een verantwoord beheer van de bodem. Gelijktijdig kwam Siza onder de indruk van de horizontaliteit van het polderlandschap. Zoals Jacques Brel zijn “Plats Pays” al zingend tot de verbeelding kon brengen, zo wist Siza met zijn balpen de essentie van het landschap vast te leggen.
De naam Oudenburg betekend ‘oud castellum’ en refereert naar de drie opeenvolgende versterkingen die de Romeinen om strategische redenen hier optrokken. Op de huidige locatie werd reeds in 1690 een hoeve gebouwd. Bij de presentatie van het ontwerp met de bijhorende maquette schrok de opdrachtgever wel, geen woning met een plat dak zoals de voorbeelden in Portugal. Siza koos voor een dakvolume dat hij aantrof in de omliggende hoeves.
Minstens zo belangrijk was het gegeven dat de site reeds lang eigendom was van de familie Van Middelem en niet zomaar werd aangekocht. Voor Siza was de band tussen site en familie belangrijk. De ontwerpschetsen voor Oudenburg zijn fascinerend. Vaak gepubliceerd is de schets met bij de bouwvolumes een man op een paard. Geen elegant renpaard maar een Vlaams boerenpaard, een trekpaard met zware poten en verbonden met de zware klei van de vruchtbare polders, een paard zoals op de flesjes Palm bier. Deze schets staat op de cover van het Japans tijdschrift GA Houses (nr.55/ Project 1998).
Sensibiliteit voor de locatie
De configuratie van de bestaande hoeve is traditioneel, een U-vormige ordening met drie vrijstaande volumes. De langwerpige woning, het volume voor de dieren en tegenover de woning de grote schuur voor de landbouwmachines en de berging van het hooi.
De uitbreiding die Siza voorstelde bezit een heldere, evidente keuze om te handelen op deze site. De genius loci met het U-vormige geheel vergroot hij met een L-vorm voor de nieuwe woning waarmee een tweede U-vorm ontstaat. Het positioneren van de nieuwbouw heeft als voordeel dat er een bescherming ontstaat voor de overheersende, felle westenwinden. De oriëntatie is erg bepalend geweest.
Siza luistert naar de verwachtingen van de opdrachtgever en weet deze op een ongebruikelijke wijze te incorporeren in zijn ontwerp. De vraag om een plek te hebben om even te relaxen, lost Siza op met de uitbouw van een groot hoekraam. Daarmee neemt hij het thema op van de alcove, een ruimte die vroeger steeds aansloot op de woonruimte.
Siza begreep goed dat de huid van de nieuwbouw in Oudenburg een band met het landschap moet bezitten. Veel dagen in de winter zijn grijs en dit vormt een eenheid met de grijze kleur van de vruchtbare aarde. Om de nieuwbouw te laten opgaan in het landschap aan de zuidwestzijde, opteerde Siza voor een grijs wordende gevelbekleding in cederhout. Voor het dak van de woning koos hij lood dat later is vervangen door een zink. Geen opvallende kleur, maar het timbre dat je visueel ervaart gedurende de wintermaanden. Met het aanplanten van de bomen wordt het volume in de zomer bijna onzichtbaar.
Uiterst belangrijk in Oudenburg is de relatie tussen de bouwvolumes en het landschap. Bij veel voorbeelden in Vlaanderen wordt rond hoeves bij renovatie een beroep gedaan op een tuinarchitect om de zone tussen de woning en het landschap aan te leggen, meestal met een erg formeel tuinconcept. Zowel de opdrachtgevers als Siza wensten dit niet. Het landschap is zo sterk aanwezig dat het binnendringen van de natuur in de nieuwe besloten binnenkoer prioriteit had. Het enige dat Siza voorstelde is de aanplanting op deze binnenkoer van een solitaire boom. Ook in andere ontwerpen, zoals bij Serralves, vormt een vrijstaande boom als het ware zijn signatuur.
Reeds vanaf het begin werd gekozen om de oorspronkelijk woning met witte muren en rode dakpannen te verbouwen tot ruimte voor kunstpresentaties, met behoud van de oorspronkelijke volumetrie. Siza bezit een moeilijk te verwoorden gave, een sensibiliteit om de aangeboden locatie aan te voelen en deze ervaring op bijna evidente wijze aan te wenden in het ontwerpproces. Een architect werkt niet in het ijle. Hij houdt rekening met de oriëntatie en het landschap, alsmede de typologie van de bebouwing die hij aantreft in de directe omgeving. Maar ook referenties van zijn grote voorhangers bestudeerde Siza zorgvuldig om die dan in te zetten waar het volgens hem nodig is zonder er een collage van te maken.
Opening van de galerij
Voor de opvolging van het project deed Siza beroep op Roberto Cremascoli, Christian Kieckens en Filip Verbeke. In mei 2002 opende de galerij met een presentatie van de Belgische kunstenaar Panamarenko. In de loop der jaren werden spraakmakende exposities gebracht en vonden internationaal gewaardeerde kunstenaars het een eer om hier hun werk te presenteren. De kunstenaar Olafur Eliasson maakte zelfs een nieuwe presentatie vertrekkende vanuit de ruimte.
In het jaar 2002 was Brugge Culturele hoofdstad van Europa en gaf Eduardo Souto do Moura in oktober van dat jaar een lezing. Hij bezocht toen ook de site in Oudenburg en was zeer onder de indruk. Recent benadrukte Souto do Moura dat het project in Oudenburg behoort tot één van de meest fascinerende en geslaagde creaties in de reeks woningen van Siza.
In december 2002 kwamen Fernando Távora en echtgenote, Cecilia en Rogerio Cavaca en Alvino en Laura Soutinho naar Maastricht om het werk van Siza te bezoeken, de elegante toren die in de skyline van deze stad een prominente verschijning is geworden. Van de gelegenheid maakten zij ook gebruik om naar Oudenburg te reizen, een bezoek op een grijze, regenachtig dag. Met grote verbazing zag Távora wat zijn leerling in dit polderlandschap heeft gepresteerd.
Siza 90 jaar
Als eerbetoon aan Siza toont Griet Dupont in haar galerie De 11 Lijnen tot 15 juli een selectie van twaalf originele tekeningen die Siza zelf heeft gekozen. Geen architectuurschetsen, maar paarden, honden en katten die hij in de loop der jaren heeft getekend. Het is een eerbetoon aan Siza door de Amerikaanse kunstenares Sheila Hicks (°1934) waarbij zij ook kleine textielcreaties presenteert. Beelden van de expositie Homage To Álvaro Siza By Sheila Hicks zijn te zien op de website van De 11 Lijnen.
Siza kwam naar Oudenburg met zijn sensibiliteit en niet met een vooringenomen drang om zijn eigen schriftuur op te leggen. Van een afstand krijg je de indruk dat het niet gaat om iets nieuws. Het gebouw lijkt reeds lang aanwezig te zijn op deze plek. Wie het eindresultaat van nabij bekijkt ziet hoe zijn inbreng de traditionele oplossingen van een oude hoeve architectuur overstijgt maar nooit bruuskeert. Hij gaf een antwoord niet enkel op de wensen van de opdrachtgever, maar ook op wat de site verwacht van de architect.
Info
Bovenstaande tekst is een bewerking van de bijdrage die Marc Dubois op verzoek van Antonio Choupina en de Portugese kwaliteitskrant PUBLICò schreef over het werk van Siza in Nederland en België.
Tentoonstelling
De tentoonstelling Homage To Álvaro Siza By Sheila Hicks is nog tot 15 juli 2023 te zien bij Galerie De 11 Lijnen, Groenedijkstraat 1 in Oudenburg (B), vr-za 14-18 uur. Zie www.de11lijnen.com