Op een ochtend wordt Gregor wakker. Tot zijn ontzetting bemerkt hij dat hij veranderd is in een kever. Zo begint het beroemde verhaal van Franz Kafka, getiteld De gedaanteverwisseling uit 1915. Deze metamorfose leidt tot een existentieel conflict en speelt zich af in een context van isolement en schuldgevoel. Er is onvermogen om met andere familieleden te communiceren. De vraag is of van een echte metamorfose sprake is: Gregor is weliswaar van vorm veranderd, maar is verder nog altijd dezelfde Gregor.

Dat is de vraag die je ook stelt bij de architect die op een ochtend aankomt in het beloofde land en eindelijk onder het vrijheidsbeeld door kan lopen. We hebben het over de architect László Tóth (gespeeld door Adrien Brody) uit de film The Brutalist, die afgelopen week in première ging. Al snel wordt duidelijk dat hij erin is geslaagd om te ontsnappen aan de nazi-horror in Europa. Eenmaal in Amerika, denkt hij alle ellende achter zich te hebben gelaten. Niets is echter minder waar.

In haar boek Wat te doen met ons brein onderzoekt de Franse filosoof Catherine Malabou de plasticiteit van onze hersenen. Plasticiteit verwijst volgens haar naar het vermogen van een organisme om te veranderen en zich aan te passen. De synapsen in de hersenen kunnen nieuwe verbindingen maken en zich reorganiseren als reactie op ervaringen, invloeden vanuit de omgeving of blessures. De hersenen ondergaan invloeden en worden daarmee gevormd, maar zegt Malabou, de hersenen kunnen ook zelf vormen geven. Als dat zo is, dan is het de vraag of dat voor Gregor en de architect ook het geval is.

Amerika

De lotgevallen van de fictieve architect deden mij sterk denken aan de roman Amerika (1927) van dezelfde Franz Kafka. Dit boek beschrijft de ervaringen van een jonge Europeaan die door z’n ouders vanwege een schandaal naar Amerika is gestuurd. Bij aankomst in de Verenigde Staten wordt de hoofdpersoon geconfronteerd met een nieuwe, vreemde en vijandige wereld. Het boek is opgebouwd uit hoofdstukken die steeds hoopvol beginnen maar uiteindelijk uitdraaien op misverstanden, vervreemding en onthechting. In Amerika haalt deze cyclus zich een grote aantal malen. In de film The Brutalist overkomt architect László Tóth vrijwel hetzelfde.

Direct na aankomst in New York York wordt hij verwelkomd door zijn neef die al langer in Amerika woont en intussen geheel geassimileerd is. De architect mag bij hem logeren, maar veelzeggend genoeg alleen in het bezemhok van diens bedrijfsruimte. Vanuit deze meubelzaak gaat de architect aan de slag, ontwerpt hij meubels en maakt hij samen met zijn neef een interieur voor een rijke opdrachtgever. Als de vrouw van zijn neef vervolgens met onheuse beschuldigingen een schandaal veroorzaakt, moet de architect het veld ruimen.

Na een tijdje aan de onderkant van de samenleving te hebben geleefd, vindt hij een baantje bij een overslagbedrijf van kolen in de haven van New York. Op een gegeven dag staat plotseling de opdrachtgever weer voor zijn neus. Omdat het door hem ontworpen interieur lovend is besproken in een architectuurtijdschrift, kijkt de opdrachtgever heel anders en met bewondering naar zijn architect. In een opwelling geeft hij hem de opdracht voor het ontwerp van een gemeenschapscentrum en een kapel in de heuvels van Pennsylvania.

Opdrachtgever en architect

The Brutalist is te beschouwen als een “grote Amerikaanse film”, vergelijkbaar met The Godfather van enkele decennia geleden. Meer dan een film die is gemodelleerd op het leven van een historische architect, gaat The Brutalist volgens mij over de verhouding tussen opdrachtgever en architect.

In de relatie tussen beide spelen in de oorlog opgelopen beschadigingen een cruciale rol. De architect kent een traumatisch verleden in de concentratiekampen van de nazitijd en het lukt hem in het “vrije” Amerika niet deze af te schudden. Hij is iemand die niet los kan komen uit zijn trauma’s, zelfs niet in de roes die de heroine biedt. Het zelfde geldt voor zijn vrouw en nicht die pas na lange tijd kunnen overkomen naar de Verenigde Staten. Ook zij zijn zwaar getekend door de Tweede Wereldoorlog.

De opdrachtgever op zijn beurt kan niet tegen veranderingen en houdt niet van verrassingen. In de film wordt hij geïntroduceerd in een veelbetekenende scene waarin hij onverwacht met zijn zieke moeder thuiskomt en wordt geconfronteerd met een cadeau in de vorm van een bibliotheek, dat zijn kinderen hem willen geven. Het is de opmaat voor de toxische verhouding met zijn architect, die in de loop van de film verder wordt uitgesponnen. Om geen spoilers te geven zal ik hier verder niet op ingaan.

Ongemakkelijke kant

Architectuurcritici in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zien in de film The Brutalist opmerkelijk genoeg het verhaal terug van de Joodse architect Marcel Breuer (1902-1981). Voor een deel zit dat vast aan de schijnbare overeenkomst met een kerk die Breuer in de jaren vijftig ontwierp, overigens op een geheel andere plek in Amerika. Vervolgens concluderen zij dat de film geen enkel recht doet aan het leven van deze Hongaars-Duitse architect, zijn werk en de brutalistische stijl ervan. Deze discussie doet sterk denken aan de vragen die meestal de verfilming van een boek oproept. Ook hier blijkt de film in negen van de tien gevallen het boek niet te volgen.

Evenmin lijkt The Brutalist vergelijkbaar met illustere voorgangers als The Fountainhead of recent Megalopolis. In beide films wordt de architect voorgesteld als een held, of om het in de huidige tijd te situeren, als een ster. Van de fictieve architect in The Brutalist kun je veel zeggen, maar zijn beroepsuitoefening komt niet in de buurt van deze krachtpatsers.

Daarvoor is de ongemakkelijke kant van deze film te groot. Want alhoewel Amerika zei en zegt gevluchte Joodse mensen uit Europa te verwelkomen, wordt naarmate de film vordert duidelijk, dat ze juist niet welkom zijn in de Verenigde Staten en keer op keer worden uitgebraakt (of uitgezet). Dat is althans de ervaring van László Tóth. Het maakt The Brutalist, veel meer dan een film over Breuer of over een architect-held of ster, tot een parabel van deze tijd waarin vluchtelingen veelal een zelfde lot staat te wachten.

Info

De film The Brutalist ging afgelopen week in premiere. Regie Brady Corbet, cast Adrien Brody, Felicity Jones, Guy Pearce, Joe Alwyn, Vanessa Kirby, speelduur 215 minuten.

De term brutalisme werd voor de eerste maal gebruikt door de invloedrijke architectuurcriticus Reyner Banham in zijn boek The New Brutalism uit 1966. Tot de eerste uitingen van deze stijl worden in het algemeen de Unité d’Habitation in Marseille door le Corbusier en de school van Hunstanton door Alison & Peter Smithson gerekend.

Van brutalistische architectuur in Nederland verscheen vorig jaar het boek BRUUT, Atlas van het Brutalisme in Nederland, samengesteld door Arjan den Boer, Martijn Haan, Bart van Hoek, Martjan Kuit en Teun Meurs. Dit boek biedt een eerste inventarisatie van de honderd bruutste gebouwen van Nederland. Door een lans te breken voor dit architectonisch erfgoed, hopen de auteurs de dreiging van sloop af te wenden. Opmerkelijk genoeg is het boek op dit moment uitverkocht en niet te verkrijgen.

Volgens fan, mede-auteur en expert Martjan Kuit is brutalisme “voor architectuur wat espresso is voor koffie: puur, ongefilterd en zonder opsmuk”.