Een Apeldoorn bellen – Transformatie van Centraal Beheer door Herman Hertzberger

Al sinds 2013 wordt gewerkt aan de transformatie van Centraal Beheer in Apeldoorn, het levenswerk van Herman Hertzberger. Een nieuwe film laat zien dat al deze inspanningen tot nu toe zonder resultaat zijn geweest. Nu de opdracht is gegund aan MVRDV, steekt een nieuw optimisme de kop op. Of wordt het straks toch weer “even Apeldoorn bellen”?
Centraal Beheer met het kenmerkende patroon van ruimtelijke eenheden

Wie oud genoeg is zal zich ongetwijfeld nog de briljante reclamecampagne van Centraal Beheer herinneren. In een van de filmpjes wordt een grote kist met het opschrift ‘breekbaar’ op een vrachtauto geladen. Onderweg gaat het luttele keren bijna mis en ook bij het aan boord takelen houd je je hart vast. Als de kist dan eindelijk ongeschonden aan boord staat, haal je opgelucht adem. Totdat blijkt dat ze aan boord van de Titanic staat. Het advies is duidelijk: “Even Apeldoorn bellen”.

Sociaal leven

Afgelopen week vond in Amsterdam en Apeldoorn de voorvertoning plaats van de film ‘The proof of the pudding’, een film van Patrick Minks, Jaap Veldhoen en Wouter Snip. In deze film volgen de makers architect Herman Hertzberger en Laurens Jan ten Kate. Centraal staat het gebouw Centraal Beheer in Apeldoorn uit 1972 en de vraag wat met dit gebouw gaat gebeuren. Nadat de verzekeringsmaatschappij in 2013 eruit trok, staat het gebouw leeg en begon een zoektocht naar een nieuwe bestemming.

De film volgt Hertzberger en Ten Kate in hun strijd voor de transformatie van dit gebouw. Volgens Hertzberger was het van meet af aan het idee dat de ruimtelijke eenheden geschikt zijn voor een andere invulling. Het is in zijn ogen de kern van het zogenoemde structuralisme: “je maakt iets wat zich leent op verschillende manieren te worden gebruikt”.

Dat blijkt echter gemakkelijker gezegd dan gedaan. Zoals Floris Alkemade treffend verwoordde, is het gebouw een subliem antwoord op een vraag die niet meer bestaat. Hertzberger wist het sociale leven op kantoor te integreren, door de middenzones waar de werknemers hun koffie ophaalden, door de sociale contacten die opbloeiden tussen de ruimtelijke eenheden en door de geboden mogelijkheden voor werknemers om zich hun werkplek toe te eigenen.

“In de tussenruimte dronk je koffie en maakte je een praatje met collega’s”

Vruchteloos proces

In de geschiedenisboeken heeft Centraal Beheer een plek verworven als het “eerste democratische kantoor” ter wereld. De film volgt de strijd van beide architecten om dit kantoor te redden van de sloop op de voet. Het blijkt een langdurig en vruchteloos proces te zijn waarin afwisselende plannen worden gemaakt voor woningbouw en diverse mixed use programma’s. Maar iedere poging strandt op de business case van de project ontwikkelaar.

Grootste obstakel zijn de binnenstraten, de ruimtes die Hertzberger tussen de eenheden had gecreëerd. In het jargon van de ontwikkelaars zijn dit onrendabele vierkante meters die niet te verhuren zijn. Deze moeilijk te exploiteren tussenruimte hangt als een molensteen aan zo’n beetje ieder denkbaar transformatieproject.

Plattegrond van Centraal Beheer. Goed zichtbaar is de verdeling tussen werkruimte en collectieve ruimte

In opdracht van de ontwikkelaar werkt nu MVRDV aan de transformatie van Centraal Beheer. Als iemand het kan, dan is het Winy Maas wel. Al bij de oplevering van Villa VPRO, het gebouw waarmee MVRDV in 1997 doorbrak, wees Hertzberger Winy Maas als zijn opvolger aan. Omgekeerd presenteert Winy Maas nu het kantoorlandschap van Centraal Beheer als dé inspiratiebron van zijn omroepgebouw.

Gedachtengoed van Herman Hertzberger

De film sluit af met een bijeenkomst op het bureau van Hertzberger waarin Winy Maas en Sanne van Manen hun eerste plannen toelichten aan Herman Hertzberger en Laurens Jan ten Cate. Zodra MVRDV is vertrokken, blijkt laatstgenoemde er niet gerust op te zijn. Volgens hem heeft MVRDV van Certitudo Capital de opdracht gekregen om de structuur in de vorm van de kolommen overeind te houden en het gebouw verder kaal te slaan.

In de panel discussie die aansluitend op de voorvertoning in Apeldoorn werd gehouden, werd onder leiding van Maarten Kloos verder gesproken over de toekomstige bestemming van Centraal Beheer. Jord den Hollanders suggestie om de tijd zijn werk te laten doen, werd door de ontwikkelaar resoluut van de hand gewezen. Overigens wordt Centraal Beheer volgend jaar mogelijk aangewezen tot rijksmonument. Anita Blom vertelde de gemeente te hebben gevraagd om tot die tijd maar te doen alsof dat al zo was.

Lastig was dat over de plannen van MVRDV werd gesproken, maar dat deze niet werden getoond. Het maakte de discussie tot een fantoomdiscussie waar echter niemand moeite mee leek te hebben. Wel verzekerde Sanne van Manen van MVRDV het publiek, dat zij het gebouw een stap wil laten maken binnen het gedachtengoed van Hertzberger.

Als alles goed gaat, zijn ‘Rots’ en ‘Torens’ straks onderdeel van Hertzbergerpark

De tijd begint te dringen

Zoveel is wel duidelijk: om het plan financieel rond te krijgen, wordt het plangebied aanzienlijk verruimd. Het aantal woningen is opgeschroefd tot 600 tot 800 woningen. Deze woningen komen in een zone die eerder als groene long was aangewezen. Mogelijk kan zo het oorspronkelijke gebouw worden behouden. Of dat de architect ook echt gaat lukken, werd nog niet duidelijk. Maar met het oog op de marketing is er al vast wel een woord voor bedacht door Winy en Herman: rots. 

Het pessimisme dat aanvankelijk de overhand had in de discussie, verkeerde aan het einde van het panel plotseling in een onverklaarbaar optimisme. Het panel sloot af met het gevoel dat het nu of nooit is voor Centraal Beheer. De tijd begint te dringen. Het gebouw is immers een bouwval en ieder jaar zal het meer gaan kosten om het te renoveren. Hertzberger zelf riep dan ook op om op te schieten. Het risico is immers levensgroot aanwezig, dat we anders wederom “even Apeldoorn moeten bellen”.