Waar heb ik in godsnaam naar zitten kijken? Dat vroeg ik me af na het zien van de film Megalopolis, de meer dan twee uur durende, zeer ambitieuze ideeënfilm van 85-jarige Amerikaanse regisseur Francis Ford Coppola, bekend van films als The Godfather en Apocalypse Now. Volgens de kritiek naar een in alle opzichten mislukte film. Maar dan toch wel een meesterlijke mislukking. Er zijn dan ook genoeg redenen om deze film te gaan bekijken.

Andere manieren van leven

De soms fascinerend mooie beelden zijn hiervan niet de minste. Ergens halverwege zie je bijvoorbeeld de burgemeester van Nieuw Rome achter zijn bureau zitten, waarbij een kant ervan wegzakt in drijfzand. Het is een beeld dat onder je huid gaat zitten. De film zit vol met degelijke beelden die je bij blijven.

Aan het begin van de film verschijnt de regisseur zelf in beeld. Hij stelt de vraag: Is dit de enige manier waarop we vandaag de dag kunnen leven? Of zijn er andere manieren van leven dankbaar? Dat is een goede vraag, alleen ben ik er niet zo zeker van of de film op deze vraag een antwoord heeft. De nieuwe stad die de architect wil bouwen, ziet er weliswaar heel anders uit, maar lijkt dezelfde ongelijkheid te kennen als de stad waarvan afscheid wordt genomen.

Architect als hoofdpersoon

Hoofdpersoon van deze film is de architect Cesar Catilina. Nu eens niet een architect die ervan droomt om alle fasen van het bouwproces naar zijn hand te zetten, maar dat als leider van de Design Authority ook daadwerkelijk kan doen. Kortom, een architect zoals je vandaag de dag nog maar weinig tegenkomt. Als architect loopt hij alle feestjes in New York af. Bovendien lijkt hij te beschikken over ongehoorde krachten om tijd en ruimte te beheersen. Als master builder lijkt hij op gelijke voet te staan met de legendarische Robert Moses die in de jaren 60 van de vorige eeuw New York transformeerde met snelwegen, parken en recreatiegebieden.

Catalina heeft creatieve vrijheid hoog in het vaandel staan. Aan het begin van de film zie je hem uit het dakraam stappen van de Chrysler building, het gebouw waarin hij zijn architectenbureau heeft gevestigd. Als we in het onbekende springen, bewijzen we dat we vrij zijn, zegt hij, terwijl hij zijn voeten over de dakrand uitsteekt en de diepte dreigt in te vallen. Opnieuw een beeld dat je niet snel zult vergeten.

Rehabilitatie van de toekomst

Deze vrijheid wordt nadrukkelijk geplaatst in het denken over toekomst, zij het dat deze toekomst een toekomst van 20 jaar geleden is. De architect wordt in de film geportretteerd als een man met een missie, een visionaire ontwerper van een toekomstmetropool. De stap naar de toekomst is een sprong, wellicht in het duister. De film wil ook zeggen dat we ons nu moeten opmaken voor een vergelijkbare sprong.

Wat die toekomstmetropool behelst, is vooralsnog onduidelijk. Ze heeft bewegende paden die je naar het park brengen. Het is eerder een toekomst zoals je die op een wereld tentoonstelling wordt gepresenteerd.

Architectonische utopie 

Dat geldt ook voor de architectuur. Drager van de gedroomde architectuur is het nieuwe duurzame materiaal “megalon”, waarvoor de architect zelfs de Nobelprijs is toegekend. De hiermee geschetste architectonische utopie blinkt niet uit in helderheid. Wat vooral beklijft zijn de translucente, biomorphische torens die de skyline van het Nieuwe Rome opvullen.

Het materiaal zelf heeft het meeste weg van een klimplant die zich overal omhoog en omheen slingert. Bij de aftiteling kom je er achter dat architect Neri Oxman geraadpleegd is voor de architectuur. Haar invloed is zichtbaar in deze organische structuren. Voor wie Oxman niet kent, zij maakte naam op het MIT in Boston en leidt nu haar bureau Oxman, waarin zij “top-down design engineering combineert met bottom-up biologische groei.” Haar speculatieve, parametrische ontwerp dat uitgaat van een synergie van natuur en mensheid, jaagt het verhaal aan dat de film probeert te vertellen.

Learning from Rome

Het meest interessant echter wat mij betreft is het beeld dat de film geeft van de hedendaagse stad. Deze stad die opvallend veel weg heeft van het huidige New York, is volgens de begintitels van de film vergelijkbaar met het oude afbrokkelende Romeinse Rijk. In beeld verschijnt een in steen gehouwen tekst die luidt: Kunnen we onze republiek Amerika behouden of valt die net als het oude Rome ten prooi aan de hebzucht van een paar mannen?

De parallellen die Coppola trekt met de huidige tijd, zijn overduidelijk. Maar achter de vraag of en in hoeverre in Amerika de republiek dreigt te worden vervangen door een “keizerrijk” of een “monarchie”, oftewel een alleenheerser, doemt een andere vraag op. Is politiek ertoe gedwongen om louter de wetmatigheden van de technische en economische ontwikkelingen te volgen? Daarmee wordt ook de ondergang van de huidige, democratische staatsvormen voorspeld.

Antagonisme architect-burgemeester

De film laat de strijd zien die ontbrandt tussen de architect en burgemeester Franklyn Cicero. De laatste zegt op te komen voor wat de mensen willen, maar voegt zich ook naar de wensen van het kapitaal. Tijdens een bijeenkomst in een van de meest fascinerende filmscènes worden de plannen onthuld voor de bouw van een gloednieuw casino. Een soort filmversie van de plannen die in Manhattan worden gemaakt voor Hudson Yards.

Tegenover de burgemeester positioneert Catilina zich als iemand die de status quo uitdaagt en utopische vergezichten schetst. Deze zijn gericht op een betere toekomst waarin de kloof tussen arm en rijk zal zijn opgeheven. Zijn grootste angst is dat het pragmatisme van Cicero de droom van een betere eeuwige toekomst zal vernietigen.

Terwijl de burgemeester zoekt naar antwoorden op wat hij ziet als de actuele behoeftes van de bevolking, zoals huizen, wegen, scholen, en ziekenhuizen, is de architect druk bezig met het vernietigen van stukken stad voor zijn utopische bouwproject. Vooral op dat soort momenten wordt het enorme potentieel waar de mensheid over beschikt, benadrukt en gevierd. Een potentieel dat in de Amerikaanse context sterk gelinkt is aan de New Deal van Franklin Roosevelt.

Architectuur van het nihilisme

Volgens de titelpagina van de film is Megalopolis een fabel. Dat klopt in zoverre als de film de creatie van een betere wereld door middel van architectuur plaatst tegenover een grimmige, nihilistische en post- apocalyptische werkelijkheid. Megalopolis versus New Rome.

De architect uit de film beschouwt de sanering van New Rome dan ook als een prijs die moet worden betaald. De weerstand van de burgemeester tegen sanering wordt in de film als decadent afgedaan. “Laat het heden niet het eeuwige durende verwoesten”, houdt de architect de burgemeester voor. Dus wordt er rustig op los gesloopt in New Rome.

De architect is een architect zoals je die vandaag de dag nog zelden treft: de architect die niet bereid is om compromissen te sluiten en die nieuwe bouwmaterialen uitvindt. Vandaag de dag zijn dat geen populaire waarden onder architecten. Vreemd genoeg vinden deze waarden van innovatie en individualisme wel veel weerklank in Sillicon Valley.

Megalopolis laat zien dat ondanks alles het idee van de visionaire architect nog steeds heel verleidelijk is. Deze architect combineert de radicale eigenschappen van de politicus, de hervormer, de ingenieur en de kunstenaar. Dit beeld contrasteert heftig met de huidige architectonische dromen die veel prozaïscher zijn. Maar als we Megalopolis moeten geloven is het een kwestie van tijd voordat de architect met de sloopkogel weer terug is.