
In Nederland staan veel schoolgebouwen die niet meer voldoen aan de eisen van deze tijd en dringend toe zijn aan vernieuwing. Veel schoolbesturen zijn geneigd om bestaande gebouwen te slopen en te vervangen door energie-neutrale nieuwbouw. Zo ging het de afgelopen jaren en het is nog steeds de meest gebruikte strategie.
Niet slopen maar renoveren
Er valt veel voor te zeggen om niet te slopen en nieuw te bouwen en juist te renoveren. Een pionier op dit gebied is de stichting Mevrouw Meijer, onder leiding van de energieke Wilma Kempinga. Zij pleit ervoor de opgave te verbreden van een technische tot een ontwerpopgave. Bestaande gebouwen bezitten vaak onvermoede kwaliteiten die je met nieuwbouw niet terugkrijgt. Tegelijkertijd is volgens Mevrouw Meijer een breder afwegingskader nodig waarin alle energie- en milieu aspecten worden meegenomen.
De renovatie van Nimeto is een schitterend voorbeeld van deze praktijk waarvan de successen zich inmiddels aaneen beginnen te rijgen. Voor de verbouwing van deze school in Utrecht bestonden aanleidingen genoeg. De ventilatie was niet op orde, met negatieve gevolgen voor de concentratie van de studenten. Bovendien werd het in de zomer te heet en ‘s winters vaak te koud. Daarnaast had de school ruimte nodig voor het groeiende aantal studenten. Lastig daarbij was dat de school was uitgegroeid tot een amalgaam van gebouwen en aanhangsels, zonder ruimtelijke oriëntatie.
Mevrouw Meijer wist het schoolbestuur te overtuigen van haar aanpak waarin de opgave wordt benaderd als een brede en tegelijkertijd gezamenlijke opgave. Vervolgens werd ontwerpend onderzoek gedaan door drie jonge architecten. De school koos daarna unaniem voor het ontwerp van Maarten van Kesteren. Zijn ontwerp laat zien dat als je huisvesting integreert in het bestaande gebouw, dit gevolgen heeft voor wat het betekent om les te geven in de ruimtes binnen en buiten het gebouw.

Vorm volgt de functie?
Een van de meest prangende vragen die zich bij iedere renovatie architectonisch gezien aandient, is de vraag of de vorm de functie nog wel kan volgen. De formule “vorm volgt de functie” wordt algemeen toegeschreven aan de Amerikaanse architect Louis Sullivan, die deze formule tot speerpunt maakte van zijn pogingen om de Verenigde Staten een authentieke of “echte” Amerikaanse bouwstijl te bezorgen. Door vorm af te sluiten van andere mogelijke invloeden, bezorgde hij architectuur op dat moment een bijna autonome positie.
Echter als idee dook het herhaalde malen op in de geschiedenis van architectuur. Ook bij die gelegenheden werd vorm losgeweekt uit traditie of overlevering en louter gerelateerd aan de specifieke behoeften van een project. Het is onderdeel van een controverse die inmiddels al meer dan een eeuw aanhoudt. Inzet daarvan is niet de functie van een gebouw. Een ziekenhuis zal nu eenmaal functioneren als ziekenhuis. De vraag is juist waarom vorm uit het doel van het gebouw zou moeten voortvloeien.
Grove ingrepen
In een renovatie kan vorm de functie niet meer volgen. Ze zal deze eerder moeten omarmen of omhelzen. De omgang met bestaande gebouwen ondergaat daardoor veranderingen. Tot nu toe stond het op trouwe en respectvolle wijze omgaan met bestaande gebouwen voorop. In de nieuwe praktijk ligt dat minder voor de hand. Juist om het gebruik van een gebouw voort te zetten zijn soms ronduit “grove” ingrepen noodzakelijk.
Van tijd tot tijd duiken projecten op waarin de praktische consequenties van deze ontwikkeling worden verkend. Een renovatie houdt immers meer in dan het bestaande gebouw opknappen. In veel gevallen zullen nieuwe functies een bestaand gebouw betrekken (een bibliotheek in een industriegebied, enz), maar ook als de gebruikers in een gebouw blijven zitten, heeft een renovatie gevolgen voor de manier waarop de ruimtes in de gebouwen worden gebruikt, bewoond en beleefd.
Precies genoeg
Terug naar het ontwerp van Maarten van Kesteren voor Nimeto in Utrecht. Het buitengewoon lage budget van 770 euro per m2 dwong de architect strategisch te opereren. Dat heeft hij gedaan door zich te beperken tot wat nodig is en niet te veel en niet te weinig te doen. Van Kesteren concentreerde zich op die zaken die een maximaal effect in de school zouden sorteren. Het is een enorm verschil met ‘Less is more’.

Van Kesteren richtte zich in de eerste plaats op de kelders van de school die dienst deden als opslag en verder nauwelijks werden betreden. Hij stelde voor ze bij de school te betrekken en in te richten als leslokalen. Om daglicht in deze onderwijsruimtes te brengen, zijn grote gaten in de vloeren van de school gezaagd. Een houten constructie zorgt ervoor dat de betonnen wanden op hun plaats blijven zitten.
Deze strategie van verwijderen paste Van Kesteren ook toe in de plattegrond. Door muren weg te halen en gaten te maken, ontstonden doorzichten en is meer openheid gecreëerd. Bovendien blijkt het weghalen van het verlaagde plafond een gouden greep te zijn. De lokalen hebben een uitermate prettige verdiepingshoogte gekregen.

Nieuwe typologie
Een andere strategische ingreep betreft de binnenplaats van de school. Al die jaren functioneerde deze ruimte als parkeerplaats. Op voorstel van Van Kesteren is deze ‘verloren ruimte’ ingericht als tuin en uitgerust met tafels, bomen en planten. Het is een prettige plek om te verblijven, niet alleen voor de studenten maar ook voor de buuurtbewoners.
Voor de gemeente Utrecht vormt deze ingreep een aanleiding de omgeving van de school verder te vergroenen. De Smijerslaan die tot dan toe de school in tweeën hakte, wordt ingericht als een laan met platanen. De ventweg voor het schoolgebouw zal worden ingericht als een park. De relatie van de school met de buurt wordt zo sterk verbeterd.

De betekenis van deze ingreep reikt echter verder. Het is meer dan een pleintje vergroenen. Ze lijkt de school een nieuwe typologie te bezorgen. Bestond ze voorheen uit een amalgaam van losse schijfvormige volumes, ontworpen door niet de minste architecten, nu is ze een hofvormig gebouw rond een binnenplaats.
Ook de nieuwe gevel die Van Kesteren aan de noordzijde van deze binnenplaats maakte, werkt daaraan mee. Op de begane grond bevindt zich een colonnade, daarboven ligt de loopbrug die de gebouwen aan weerszijden van de Smijerslaan met elkaar verbindt. Op en aan deze looproute zijn ook de kantine en het onderwijsplein gelegen.

Ontwerpproces
Het vergde een ontwerpproces waarin een best wel ingewikkelde ruimtelijke puzzel moest worden gelegd. Dat dit gelukt is zeker te danken aan Mevrouw Meijer die in overleg met het schoolbestuur uit was gekomen op het juiste programma voor de herontwikkeling van de school. Echter ook het uitrollen van diverse lagen van participatie heeft bijgedragen aan het succes van Nimeto. Van Kesteren werkte succesvol samen met de studenten gedurende het proces.
Tot slot is het gelukt de bouwplaats onder controle te houden, mede een verdienste van de architect en zijn geëtaleerde vakmanschap. Zo werd de opgave om het gebouw te isoleren aangegrepen om tegelijkertijd het dak te restaureren, inclusief de daklichten in het restauratie atelier.
Omarmen
De oorspronkelijke schoolgebouwen waaruit Nimeto is opgebouwd, hadden alle drie een vorm die heel duidelijk de functie van het gebouw lieten zien. Van Kesteren is erin geslaagd om ruimtes te maken, zowel in de school als in de nieuwe binnenplaats, die het schoolleven omarmen. Ze verwelkomen de gebruikers en bieden bescherming, maar dwingen het schoolleven niet in een keurslijf en breiden de betekenissen ervan uit.

MBO-vakschool Nimeto, Utrecht
Opdrachtgever Nimeto Initiatief en begeleiding ontwerponderzoek Stichting Mevrouw Meijer Architect Maarten van Kesteren architecten Adviseurs VDNDP, Tomas Degenaar, Building for Tomorrow, Zri, JVZ, Galjema, Smits Rinsma Aannemer Van Miltenburg, Scherrenberg Bruto vloeroppervlakte 15.700 m2 Start project 2018 Oplevering 2023
Mevrouw Meijer
Stichting Mevrouw Meijer stelt dat behoud en transformatie van bestaande scholen meestal een betere keuze is dan sloop en nieuwbouw. De stichting werd in 2015 opgericht door Wilma Kempinga en Tjeerd Wessel. Voor een verdere toelichting op de werkwijze van Mevrouw Meijer, verwijs ik naar de publicatie Recente projecten, die de stichting eind vorig jaar in eigen beheer uitbracht. Op de website zijn korte films te vinden over de renovatie van de projecten die Mevrouw Meijer begeleidde, waaronder ook Nimeto. Onder de kop ‘Schoolgebouwen slopen is eeuwig zonde’ besteedde het Algemeen Dagblad op 20 januari uitgebreid aandacht aan Mevrouw Meijer en Nimeto. ‘Een oud schoolgebouw mooi en snel opknappen: het kan wél, bewijst mbo-vakschool Nimeto’, oordeelde Kirsten Hannema in de Volkskrant op 20 oktober 2023.
Maarten van Kesteren
De Nimetoschool is het eerste grote project van de jonge architect Maarten van Kesteren (1988). Toen hij de opdracht verwierf in 2018, was hij nog net geen dertig jaar. Anders dan in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw komt het tegenwoordig zelden voor dat architecten op jonge leeftijd een grote opdracht in de wacht weten te slepen. Destijds werden ze gekoppeld aan ervaren projectleiders of architecten. Van Kesteren deed de opdracht echter op eigen gelegenheid en betrok pas in de fase van het DO bureau VDNDP bij het project. Op het platform de Architect verscheen het interview dat Afke Laarakker maakte met Maarten van Kesteren.