Shelter is gemaakt door Gijs Van Vaerenbergh, een Belgisch architectencollectief dat Pieterjan Gijs en Arnout Van Vaerenbergh in 2007 hebben opgericht. Volgens de Biënnale-catalogus bewegen deze architecten zich met hun conceptuele aanpak, vervreemdende installaties en beelden tevens moeiteloos in de wereld van de beeldende kunst. 

Wellicht verklaart dit ook de houding die zij tegenover vormgeving innemen. In architectuur volgt vorm, volgens de bekende formule, uit de functie(s). Dit verschaft architectuur gezag, maar schermt haar ook af van eventuele voorgangers. Gijs Van Vaerenbergh werkt echter wel met een referentie, daarover straks meer.

Grondtonen als thema IJsselbiënnale

De IJsselbiënnale heeft dit jaar als thema ‘Grondtonen’. De curatoren Koen Bril, Mieke Conijn en Josien in ’t Hoff zeggen daarover: ‘Grondtonen staat voor ons vooral voor de oproep om naar het landschap te luisteren. We zijn al zo lang bezig het naar onze hand te zetten, dat we vergeten zijn hoe we moeten luisteren: wat het nodig heeft, wat het van ons vraagt en wat de bodem en het landschap ons te bieden hebben.’

Ik vind dit een buitengewoon interessante benadering. Een parallel met het denken over planten dringt zich op. Plantkundigen beweren bijvoorbeeld dat planten gevoel hebben maar ook het nodige weten. Daarmee bedoelen ze niet dat planten een brein of bewustzijn hebben, wel dat ze reageren op omringende geuren en aanrakingen of weet hebben van de zwaartekracht. 

Op eenzelfde manier zou je kunnen stellen dat landschappen en bossen denken. Kennis van dit denken hiervan vormt niet ons verleden maar eerder onze toekomst, wellicht onze enige mogelijke toekomst.

Andere manier van denken en handelen

Uitstervende diersoorten, de toename van CO2 in de atmosfeer, enz, al deze problemen getuigen van de perverse realiteit waar het modernisme ons heeft gebracht. Dit vraagt om een andere manier van denken en handelen.

Reeds in 1962 wees Rachel Carson in haar boek ‘Silent Spring’ daar al op. Vorige jaar verscheen de Nederlandse editie onder de titel ‘Verstild voorjaar’ (vertaling Nico Groen, Atheneum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2022). Volgens Carson zijn we vergeten dat de geschiedenis van het leven op aarde een geschiedenis van de interactie tussen levenden dingen en hun omgeving is.

In de IJsselbiënnale worden kunstenaars als het ware uitgedaagd om een bijdrage aan dit (andere) denken en handelen over de bodem te leveren. Ze doen dat in de vorm van kunstwerken die geaard zijn op een specifieke plek in het landschap. Shelter is daar een goed voorbeeld van.

Shelter en Laugier

De installatie is gemaakt rond twee bomen die langs de kant van de weg staan en al jaren de westenwind opvangen. In deze bomen heeft Gijs Van Vaerenbergh een houten dak opgehangen dat is afgedekt met leien. De bomen steken door het dak heen en dragen het. 

Volgens de toelichting in de catalogus is Shelter een eigentijdse vertaling van de primitieve hut van Marc-Antoine Laugier (1713-1769). Het loont de moeite hier wat dieper in te duiken. Laugier was een Franse jezuïet die zich afzette tegen de weelde van de barokke architectuur uit die tijd en in 1753 het ‘Essai sur l’architecture’ publiceerde. Volgens Laugier komt alle architectuur voort uit drie essentiële elementen: kolom, hoofdgestel en fronton.

Op de cover van de tweede editie uit 1755 staat een tekening van de Franse kunstenaar Charles Eisen, die dit standpunt verder verheldert. Een vrouw wijst hierop een arcadisch huis aan. Deze hut is eenvoudig van opzet, maakt gebruik van geometrische basisvormen en is opgebouwd uit natuurlijke elementen.

Orde in de details en tumult in het ensemble

Tien jaar later had Laugier zijn ideeën verder uitgewerkt in ‘Observations sur l’architecture’ (1765). Hij schreef: Wie weet hoe je een park moet ontwerpen, zal geen moeite hebben met het tekenen van een plattegrond voor een gebouw of een stadsdeel op basis van het beschikbare terrein en de situatie. 

Laugier vindt het van belang dat sprake is ‘van regelmaat en fantasie, relaties en tegenstellingen, alsmede toevallige en onverwachte elementen die variatie aanbrengen in het landschap’. Hij doet het volgende voorstel: ‘orde in de details en tumult in het ensemble.’

De mooiste illustraties daarvan zijn misschien de Engelse landschapsparken waarin het landschap een bijzondere relatie aangaat met architectonische elementen als piramides, belvederes en tempels. Tegenover de orde van de laatste staat de schijnbare chaotische ordening van bomen, heggen en valleien. Orde versus chaos, territorium versus aarde, rationaliteit versus gewaarwordingen.

Tussen territorium en aarde

Shelter staat op een plek waaruit de IJssel zich in de lente terugtrekt, water en land zich mengen en vruchtbaar worden. De installatie bestaat uit een leien dak (een eigentijdse interpretatie van Laugiers fronton) waar de ongetemde bomen die haar dragen, door heen prikken.

Voor mij is Shelter daarmee een installatie die de relatie tussen territorium en aarde op de spits drijft. De installatie positioneert zich nadrukkelijk in het spanningsveld tussen de orde van het territorium (fronton) en de chaos van de nieuwe aarde (bomen) die juist vol verrassingen zit.

In het stroomgebied van de IJssel bevinden zich tal van vestigingen (fabrieken, bedrijven, wijken) die los staan van hun omgeving of deze belasten met afval en vervuiling. Shelter neemt daar afstand van en stelt daar een geheel andere vorm van leven in dit landschap tegenover. Het zal de nodige experimenten vergen om te zien voor welke vestigingen dit landschap zich open stelt.