Dit jaar wordt het jaar van de toekomst. De toekomstscenario’s vliegen ons immers om de oren. Een paar dingen vallen daarbij op. Veruit de meeste scenario’s zijn geschreven in de verhalende vorm. Karakteristiek is aan de ene kant de onheilspellende toon waarin deze toekomstscenario’s doorgaans zijn gezet. Tegelijkertijd doemen vredelievende vergezichten op. Apocalypse en hoop liggen in elkaars verlengde.
Een schitterend voorbeeld hiervan is wellicht het filmpje ‘130 graden Fahrenheit’ dat ontwerper Bruno Vermeersch onlangs deelde. Het bestaat uit een eindeloze loop van een woestijnweg waar de maker sombere teksten op heeft geprojecteerd. Volgens Vermeersch leiden we een lui, dik, arrogant en onbewust leven en hebben we daarom vooral behoefte aan een perfecte storm. Want alleen die kan ervoor zorgen dat mensen samenkomen. Gezien de filmtitel is het niet helemaal verrassend dat hij het warmterecord van130 F in Death Valley als zo’n perfecte storm beschouwt.
Catastrofe en roze bril
Veel verhalen schetsen de grote bedreigingen die op ons afkomen, zoals de energiecrisis, de oorlogen in Oekraïne en in Gaza en de klimaatverandering. De stemming is in mineur en dat klinkt eveneens door in krantenberichten en jaaroverzichten. Wat een conjunctureel verschijnsel is, wordt bijvoorbeeld uitgelegd als een door neoliberaal beleid veroorzaakte woningbouwcrisis. We hebben meer huizen nodig, maar dat de private sector daarbij een sleutelrol te vervullen heeft, hoor je niemand zeggen.
De andere kant van dezelfde medaille is de roze bril. Samenkomen en verbinden is een doel dat je in veel scenario’s tegenkomt. Zo schetst de Denktank Nederland 2040 de eerste contouren van een vertrouwensvolle samenleving in een groene eeuw. Welzijn, betrokkenheid, duurzaamheid en gelijkwaardigheid zijn wat betreft de Denktank de hoofddoelen voor 2040.
Nederland Nu Als Ontwerp
De tentoonstelling ‘Nederland op de tekentafel’ in het Nieuwe Instituut biedt een boeiend overzicht van het toekomstdenken uit de afgelopen 100 jaar. Ze kreeg terecht goede recensies, zowel door Merel Pit op de Architect als Violette Schönberger op Architectenweb. Belangrijk onderdeel van de tentoonstelling is de manifestatie ‘Nederland Nu Als ontwerp’ uit 1987, waarin vier scenarios’ voor Nederland in 2050 werden uitgewerkt.
Deze scenarios waren ontworpen tegen de achtergrond van een politiek landschap dat er nu radicaal anders uit ziet. De tegenstelling links-rechts heeft plaats gemaakt voor die tussen technocratie en nationalisme. Met de vier scenario’s waarmee het Planbureau voor de Leefomgeving schetst hoe Nederland er in 2050 uit kan zien, is het niet veel anders, zij het dat deze nu geheel wetenschappelijk zijn onderbouwd.
De kans dat de politieke en economische omstandigheden in de komende 20 jaar ingrijpend zullen veranderen, acht ik dan ook niet bepaald groot. Ontwikkelingen en tendenzen die zich nu manifesteren zullen over twintig jaar vermoedelijk verder zijn uitgedijd. De stad van de toekomst zal in grote lijnen dezelfde zijn als die van vandaag, zij het dat thans voorkomende problemen en ongelijkheden mogelijk zijn verhevigd.
Continuering of breuk
De Sloveense filosoof Slavoj Zizek wees onlangs op de dubbele betekenis van het woord toekomst. In de ene betekenis is de toekomst een continuering van het heden. Alle huidige tendensen worden verder doorgetrokken en ademen de naderende catastrofe. Daarbij kun je denken aan een nieuwe Wereldoorlog (als gevolg van de oorlogen in Oekraïne en in Gaza), een grote ecologische ramp (als gevolg van de klimaatverandering), etcetera.
In een toekomst die het heden opschudt of verstoort en die er aan zit te komen, geloven we niet meer, beweert Zizek. Daarvoor is het vertrouwen in de wereld die we kennen, te veel tot een nulpunt gedaald. Spelregels worden bij wijze van spreken iedere dag omgegooid, al naar gelang het uitkomt. Dat je nog wijs zou kunnen worden uit deze wereld, wordt ondenkbaar geacht. Dat je een andere mogelijke sociale ordening zou kunnen onderzoeken, onmogelijk. De wereld dendert door, hiermee breken is onmogelijk.
Mens en natuur
Wellicht is een andere scenario denkbaar, een scenario waarin mensen en natuur naast elkaar wonen en leven. Een scenario waarin architectuur de activiteit is die deze coëxistentie denkbaar en duurzaam maakt. Waardoor je in je omgeving weer vogels kunt horen zingen en bomen en planten kunt ruiken. Ongetwijfeld lukt dat alleen als architectuur wordt gepositioneerd als een publieke activiteit. Ook daarvan zijn we nog ver verwijderd.
Info
De tentoonstelling ‘Nederland op de tekentafel. 100 jaar toekomstideeën’ is nog tot 2 juni 2024 te bezichtigen in het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam
