Voor de soundtrack van de jaren zestig komen meerdere liedjes in aanmerking. Space Oddity van David Bowie is zeker een van deze. Na zijn vertrek van aarde, ruim honderdduizend mijl verder, meldt Ground Control aan Major Tom dat er iets mis is en de lijn dood is. Het lied is verbonden met de ruimtereizen die in de jaren 50 en 60 op gang kwamen en een voorlopig hoogtepunt kenden in de landing op de maan in 1969. De angst dat het mis zou kunnen gaan, is onlosmakelijk hiermee verbonden.

Deze uitingen sluiten aan op een lange traditie die begon met de opkomst van de moderne steden in de negentiende eeuw. Volgens architectuurhistoricus Anthony Vidler lossen in de moderne stad vertrouwde noties van plek op en worden deze vervangen door een platgeslagen ruimte die desoriënterend werkt en ieder gezichtsveld vertroebelt. Dat laatste terugwinnen, vormt een enorme uitdaging.

Deze angst is versterkt door de ruimtereizen waarin mensen verstoken zijn van hun natuurlijke oorsprong en gedwongen zijn hun tijd door te brengen in het ongemak en de verschrikking van het niets dat het leven in de ruimte kenmerkt. Ook de Italiaanse schilder Lucio Fontana (1899-1968) meende dat de mens verloren was: “Mensen hebben angst voor de ruimte en ondergaan er een fysieke pijn door.” Van zijn werk is in het Designmuseum in Den Bosch een boeiende overzichtstentoonstelling ingericht die is samengesteld door Colin Huizing. 

Snedes op het vlak

Fontana geniet misschien wel het meest bekendheid vanwege zijn schilderijen en sculpturen waarin met behulp van een stanleymes forse snedes zijn aangebracht. De doeken bieden een intense ervaring als je ervoor staat. Ze zijn steevast geschilderd in heel heldere kleuren, waardoor ze min of meer onontkoombaar zijn. De snedes maken van de doeken iets dat meer is dan een vlak en minder dan een volume. De vlakken representeren nieuwe ruimtes in de wereld, eerder dan de wereld zelf.

Minstens zo interessant zijn de eveneens in heldere kleuren geschilderde doeken die door hun eivorm een sterke lichamelijke gewaarwording  oproepen. Het oppervlak van deze menshoge doeken is doorboord met gaten en snedes die een ongemakkelijk gevoel van leegte bovenhalen. Het lijkt wel of Fontana via deze bewerkingen bij de beschouwer een huivering teweeg wil brengen die verbonden is met het niets van lege ruimte.

Buitengewoon veel indruk op mij maken de interieurs (door Fontana ‘Ambienti Spaziali’ genoemd) die in het Designmuseum zijn teruggebouwd en die het je mogelijk maken om zijn ruimte-opvatting niet alleen op het vlak van een schilderij maar ook letterlijk te ondergaan. Zijn neon lichtinstallaties in blauwe ruimtes zijn haast vrolijke, grafische lichtkrabbels die een intense ruimtelijke ervaring oproepen.

Kunstmatig leven

Hannah Ahrendt schreef in haar boek De menselijke Conditie dat in de moderniteit het leven kunstmatiger wordt. Gelijktijdig worden de banden verbroken die mensen onderhouden met de natuur, aldus Ahrendt. Fontana was zich hier terdege van bewust, zo blijkt uit de tentoonstelling. De ruimte is dankzij de ruimtevaart niet langer een abstractie, zei hij in 1962. Ze vormt een dimensie waarin mensen kunnen leven, zij het op volstrekt kunstmatige en geklimatiseerde wijze.

Dat zijn aanvankelijke enthousiasme voor de ruimtevaart al snel bekoelde, is terug te zien in Den Bosch. Ruimtevaart was in zijn ogen niet alleen schadelijk voor de Major Toms van deze wereld, maar ook voor de mensen op aarde zelf. Fontana voorzag niet het einde van god (zoals een serie kunstwerken heet), maar het einde van mensen die zich verbeelden god te zijn.

Dit verlies dreunde ook in de architectuur nog lang na. Het zelfbeeld van een architect als een door god gezonden kunstenaar of demiurg, kwam rond deze tijd serieus ter discussie te staan. Fontana ging nog een stapje verder. Volgens hem is geen ontsnapping mogelijk aan de angstaanjagende emptiness van de ruimte. Voor mensen zou slechts een gefragmenteerd, uitgehold en leeg zelfbeeld resten. Zijn werk geeft hier op indrukwekkende wijze vorm aan.

Lucio Fontana – De verovering van de ruimte

De tentoonstelling Lucio Fontana – De verovering van de ruimte is tot 23 januari te zien in het Design Museum Den Bosch. Door de huidige lockdown zal de tentoonstelling wellicht alleen in de laatste week nog voor het publiek geopend zijn. Tot die tijd kun je het doen met het boek Lucio Fontana – De verovering van de ruimte , een uitgave van nai010 uitgevers en Design Museum Den Bosch, met teksten van Colin Huizing, Paolo Campiglio en Timo de Rijk. In dit boek zijn alle werken uit de tentoonstelling gedocumenteerd, aangevuld met de foto’s die Anuschka Blommers en Niels Schumm maakten van de Fontana-collectie in het museum.