Vijf jaar geleden zag ik met vrienden’The Hateful Eight’ van Quentin Tarantino. De film speelt zich geheel binnen af. Dit gaf een claustrofobische ervaring die zich opdrong tot in de bioscoopzaal. In de film proberen acht verschillende hoofdfiguren via eindeloze gesprekken duidelijkheid te krijgen over hun situatie. Het leidt tot een dramatische ontknoping. Een merkwaardig einde, zeker als je bedenkt dat de film zich afspeelt op een plek waarin de hoofdpersonen beschutting zochten tegen een sneeuwstorm. Immers, juist in de duisternis kun je je normaal gesproken veilig wanen.

Twee gezichten

Deze dubbelzinnigheid is breder en lijkt eigen te zijn aan de hedendaagse stad. Zij toont twee gezichten: ze wordt gezien als een voedingsbodem voor welvaart, welzijn en creativiteit, maar scoort eveneens hoog op de lijstjes van corruptie, pathologie en misdaad. Beide kanten zijn inherent aan de stedelijke ervaring en keren vaak terug in films. In ‘Metropolis’ (Fritz Lang, 1927) bijvoorbeeld leiden de arbeiders een ondergronds bestaan, terwijl in ‘Blade Runner’ (Ridley Scott, 1982) mensen de onveilige aarde verlaten voor een hoopvolle toekomst in de ruimte.

In de tentoonstelling ‘Goth. Designing darkness’, nog tot en met 18 april 2022 in het Design Museum van Den Bosch te zien, komen deze twee kanten van de stedelijke ervaring uitgebreid aan bod. De tentoonstelling zoemt in op de donkere kanten van het leven en laat via tal van media en disciplines zien hoe deze toen en nu worden verbeeld. In de hedendaagse stad komt de bedreiging niet meer voort uit bovennatuurlijke krachten, maar vind je die overal om je heen.

Stad als interieur

Terwijl in de open stedelijke ruimte enclaves en bubbels ontstaan en nieuwe grenzen worden getrokken, lijkt het leven in het woonhuis steeds extroverter te worden. Voor relaties met de buitenwereld zijn we steeds meer aangewezen op digitale media. De buitenruimte vormt als het ware een interieur, terwijl de binnenruimte een publiek karakter krijgt. Goth laat zich lezen als een weerslag van deze ontwikkeling.

De technologie die deze ontwikkeling aanjaagt, zouden we het liefst wegstoppen buiten de stad. De oplaaiende discussie over datacentra laat zien dat dit niet langer mogelijk is. Dergelijke machines zijn integraal onderdeel geworden van de wereld die we bewonen. Aan de duisternis valt niet meer te ontkomen, nu de stad een gigantisch interieur is geworden. Overwegingen met betrekking tot klimaat en milieu verhevigen dit gevoel. Het gaat niet alleen meer om wat je ziet, maar ook om wat je hoort, ruikt of voelt. 

Spanningsvelden

Goth maakt deze spanningsvelden zichtbaar door uiteenlopende kunstwerken, videoclips, sculpturen en boeken met elkaar te confronteren. Ze zijn in scène gezet, maar op een zodanig manier dat je geen eenduidige interpretaties krijgt opgedrongen. Eerder worden zekerheden en vanzelfsprekendheden ondergraven en gerelativeerd. De kleur zwart zorgt voor een bijzondere atmosfeer, met contrasten die andere kleuren en materialen beter doen uitkomen. In deze atmosfeer speelt de tentoonstelling een boeiend spel met figuur en achtergrond.

Op Goth waan je je in het interieur van het bizarre ‘Warrior’s House of Rest’ dat de Italiaanse architect Carlo Mollino in de vorige eeuw inrichtte in een 19e-eeuws stadblok met uitzicht op de Po in het centrum van Turijn. In dit interieur stelde Mollino het ultieme thema van het leven en het ultieme project waarmee we in het leven te maken krijgen ter discussie: de dood. Het appartement, niet bedoeld om te worden bewoond, is ontworpen als een Egyptisch Dodenboek: een viaticum voor de moeilijke en gevaarlijke reis naar het leven na de dood.

Wat mensen met elkaar delen

Het citaat “Here I opened wide the door – Darkness there and nothing more” (ontleend aan het gedicht ‘The Raven’ van Edgar Allen Poe) is de openingszet van de Bosche expositie. Het bezoek aan de tentoonstelling is een ware “walk on the wild side”. Je ziet clips van Siouxsie and the Banshees, The Cure en Joy Division, maar ook ontwerpen van Augustus W.N. Pugin, William Morris, John Ruskin en Hans Poelzig en de sculpturen die H.R. Giger maakte voor de film Alien (1979). Goth maakt overtuigend duidelijk dat duisternis, behalve misschien als een trekje van een subcultuur, vooral iets is wat mensen nu met elkaar delen.

Uiteindelijk gaat Goth over de relatie tussen onze bouwcultuur en de ruimtes die we bewonen. Ze roept de vraag op of er überhaupt een verbinding valt te maken tussen beide, en hoe dat tot uitdrukking komt in architectuur. De tentoonstelling neemt afstand van ruimtes waar weinig te beleven is en die nauwelijks de activiteiten ondersteunen die we tegenwoordig ondernemen. De donkere ruimtes van Goth steken gunstig af tegen de gladde, uniforme vlakken die veel hedendaagse architecturen overwoekeren.

‘Goth.Designing Darkness’ is te zien tot en met 18 april 2022 in Design Museum Den Bosch. De begeleidende publicatie verscheen onder redactie van Timo de Rijk en Eric Smulders als uitgave van Design Museum Den Bosch, ISBN 978-90-8321-0100