Als een architect iets bouwt, begint dat met de eerste keer dat hij of zij een voet op de grond zet waar het gebouw komt te staan. Voor Office Winhov die in 2019 de opdracht verwierf voor de bouw van een woontoren met 174 woningen, hield die eerste keer een confrontatie met de Westelijke Tuinsteden in. Deze zijn op dit moment sterk aan het veranderen. Rond de metrostations van lijn 50 wordt druk gebouwd, wat leidt tot nieuwe vormen van gebruik. Voor wie wel eens is uitgestapt op zo’n metrostation en naar buiten is gelopen, zal de grote hoeveelheid ratelende rolkoffers zijn opgevallen. Dit alles bemoeilijkt een helder zicht op de Westelijke Tuinsteden.

Deze wijken zijn ooit ontwikkeld in de vorm van een vrij homogene bebouwing van 4-5 lagen, op een schaal derhalve die aansluit bij die van de bebouwing binnen de ring. Binnen deze structuur zijn gedurende de laatste 25 jaar toevoegingen gedaan die aansluiten bij deze schaal, maar in veel gevallen deze steeds meer doorbreken. De laatste komen voort uit de wens om het gebied verder te verdichten, maar doen veelal nauwelijks recht aan de oorspronkelijke structuur. Dit stelde Winhov voor de vraag hoe je een aan deze wijk een typologie kunt toevoegen die daar niet immanent mee is verbonden.

Ze heeft dit gedaan door aansluiting te zoeken bij de wederopbouwarchitectuur van de naoorlogse jaren. Continuïteit is gevonden in de horizontale lijnen die het beeld van de tuinsteden overheersen. Zo is de band van de naast gelegen, 200 meter lange flat langs de Postjesweg doorgetrokken in de luifel van Opportuna. Ook de materialiteit van Opportuna geeft blijk van een bewust opgezochte verwantschap. Ze keert terug in het gebruik van baksteen en beton. De massieve balkons met balustrades die zijn verankerd in de balkonplaten en de stevige hekken zijn een opvallend stijlkenmerk.

Plattegronden met brede woningen

In Opportuna zijn woningen opgenomen voor jongeren die in de buurt wonen, in veel gevallen nog bij hun ouders in veel te krappe woningen. Voor deze doelgroep worden in de regel starterswoningen gebouwd die niet groter zijn dan 35 vierkante meter. Ze zijn daarmee vaak niet meer dan ruim uitgevallen hotelkamers. Opdrachtgever Lieven de Key wilde dit doorbreken en legde de architect de vraag voor of het mogelijk is de woningen niet in de diepte, met in de gevel één raam, maar in de breedte te organiseren, met in de gevel een brede pui met drie ramen.

De plattegrond die Office Winhov ontwierp, geldt nu al als standaardvoorbeeld voor een kleine compacte woning. Deze woning heeft dezelfde oppervlakte als de smalle diepe hotelkamer, maar is bijna twee keer zo breed, te weten 3.60 meter versus 6.90 meter. Daglicht kan daarmee ruim naar binnen vallen. In de woning is een diversiteit aan woonzones gecreëerd, waarbij het slapen in een nis is ondergebracht. Aan de woonzone is bovendien een balkon gekoppeld met de ongebruikelijke oppervlakte van zes vierkante meter.

Met de indeling van de plattegrond is iets wonderbaarlijks aan de hand. Ze bestaat niet uit hokken die zijn toegewezen aan bepaalde functionele activiteiten, maar ze zijn evenmin op indifferente wijze ingevuld. De ruimte in de woningen is ontworpen met het oog op het gebruik dat daarvan wordt gemaakt. Dit is doorgevoerd tot in het kleinste detail. In de woningen zijn bijvoorbeeld nissen opgenomen die zijn afgestemd op de maten van de kasten die je bij IKEA vindt. Toekomstige bewoners zullen immers geen geld hebben voor maatwerk meubilair.

Constructie als uitgangspunt voor ontwerp

Aan het architectonische ontwerp voor Opportuna ligt de keuze van een prefab bouwsysteem ten grondslag. De architect wist de opdrachtgever ervan te overtuigen om dragende gevels te combineren met een centrale prefab kern en deze gevels uit te voeren in prefab betonelementen. Dankzij deze flexibele schil ontstaat grote flexibiliteit en kunnen de plattegronden en het gebruik van de verdiepingen in de toekomst zo nodig worden aangepast.

Office Winhov maakt dus niet eerst een ontwerp dat daarna door een constructeur bouwbaar wordt gemaakt, maar begint met de keuze voor een constructie en maakt op basis daarvan het ontwerp. Binnen de marges van de constructie is vervolgens gezocht naar het maximaal bereikbare. De esthetiek is daarmee niet de sluitpost (of de “meerwaarde”) van het ontwerp, maar ligt verankerd in de manier waarop het gebouw is gemaakt.

Binnen de ordening die het bouwsysteem aanbrengt, krijgen de architectonische en compositorische elementen hun plek. Opvallend is dat Office Winhov dit niet op een rigide manier doet. Als het nodig is worden uitzonderingen gemaakt, aanpassingen gedaan of verfijningen toegepast. Een goed voorbeeld van de laatste zijn de gepolijste onderkanten van de balkons die gerealiseerd konden worden door de prefab betonnen elementen op andere wijze te maken.

Plasticiteit van de gevels

Opportuna onderscheidt zich van veel hedendaagse woongebouwen die vaak een abstracte stapeling van verdiepingen laten zien. Onlangs beklaagden André Kempe en Oliver Thill zich nog over de beperkte budgetten in de Nederlandse woningbouw die dit in de hand zouden werken. In weerwil daarvan heeft Office Winhov in de gevels van Opportuna een grote mate van plasticiteit weten te bereiken. Deze vloeit voort uit de constructie en de wijze van bouwen, maar is daardoor niet beperkt.

De noordgevel aan de Postjesweg is met behulp van doorlopende balkons in de hoogte gecompartimenteerd in drie onderdelen: plint, middendeel en bekroning. Aan de Postjesweg is een transparante plint gecreëerd waarachter de entreehal en de fietsenstalling liggen. Aan de bovenkant heeft de architect een stevige beëindiging gegeven. Aan de bovenverdieping waar zich de installatieruimtes bevinden, konden zodoende vier extra woningen worden toegevoegd met een oppervlakte van 45 vierkante meter. De architect rept in dit verband van sociale huurpenthouses.

Aan het middendeel is de horizontaliteit gegeven die typerend is voor de architectuur van deze wijk en die ook terugkeert in de oost- en zuidgevel. Uitzondering hierop vormt de westgevel die uitzicht biedt op de parkzone en eerder verticaal opgebouwd lijkt te zijn. Aan deze gevel waar de bouwregels geen beperkingen opleggen, zijn de balkons toegevoegd. De expressiviteit die dit met zich meebrengt is verhevigd met behulp van geribbelde betonvlakken.

De vinnen die deel uitmaken van de bouwelementen en gemaakt zijn van glad beton, versterken de plasticiteit van de gevels. Door dit reliëf ontstaat in de gevel een spel van lichtval en schaduwwerking dat wordt versterkt door de verschillende betontexturen. Deze vinnen zijn zodanig diep gemaakt (30 cm), dat twee prefab elementen naar de bouwplaats konden worden vervoerd. Toevoeging van titaandioxide maakt het beton tenslotte lichter en zet een rem op de groei van algen.

Duurzaam gebouw voor honderd jaar

Beton is een materiaal dat niet het meest duurzame materiaal denkbaar is. De architect heeft een gebouw gemaakt dat bestemd is voor de heel lange duur. Het gebouw moet minstens honderd jaar blijven staan, aldus de architect. Gezien de manier waarop het is gebouwd, behoort dit niet tot de onmogelijkheden. Dankzij de flexibele schil kunnen hier over dertig jaar gezinnen met acht kinderen wonen. Aan het gebouw zal dit niet liggen, gezien de vele indelingsmogelijkheden die er zijn.

Opportuna, Postjesweg 531, Amsterdam

Opdrachtgever en eigenaar Woonstichting De Key Architectuur en interieurontwerp Office Winhov
Ontwerpteam Uri Gilad, Rick Bruggink, András Szél, Niek de Rond, Peter Nagtzaam, Anna Janssen, Elizabeth Acland, Maria Trombetta, Martijn van Wijk Constructeur Van Rossum, Amsterdam Installatieadviseur Viac, Houten Bouwfysica/brandveiligheid Viac, Houten Aannemer Bot Bouw, Heerhugowaard Interieur Frits de Jong Interieurbouw, Wormerveer Projectinrichting Ross Tucker, Leek Oppervlakte 11.000 m2 Voorlopig ontwerp september 2020 Definitief ontwerp december 2020 Aanvang bouw oktober 2023 Oplevering januari 2025 Bouwsom niet openbaar

Fotografie Anna Odulinska, Stefan Müller