De naoorlogse geschiedenis van de bouwkunst wordt voor een groot deel gekarakteriseerd door de introductie van mechanische en elektrische systemen in gebouwen. De Engelse historicus Reyner Banham vestigde de aandacht op dit fenomeen in een nadien nooit meer geëvenaarde boek:’The Architecture of the Well-Tempered Environment’. Banham voorzag dat je niet om deze systemen heen kunt, als je iets over de architectuur van deze tijd te berde wilde brengen.

Bioklimatische architectuur

Minder bekend is dat in de periode die hieraan voorafging, architecten veelal het architectonische ontwerp inzetten om het klimaat te beïnvloeden. Deze architectuur was voor de koeling van gebouwen niet afhankelijk van fossiele brandstoffen en andere energiebronnen. Integendeel, de gebouwen zelf werden klimaatbemiddelaars. Dat laatste woord ontleen ik aan het prachtige boek ‘Modern Architecture and Climate’ dat Daniel Barber aan deze periode wijdde.

Barber opent zijn studie met het tamelijk onbekende project ‘Lotissement ‘in Barcelona door Le Corbusier. Het is een vroeg voorbeeld van bioklimatische architectuur, aldus Barber. Le Corbusier maakt gebruik van een binnenhof waarmee de warme lucht kan opstijgen door en wegtrekken uit de doorsnede van het gebouw en past rudimentaire ‘brise-soleils’ toe. Het is een natuurlijk geventileerd project dat ook nu nog moeiteloos een architectuur- of innovatieprijs zou winnen.

De elementen waarmee Le Corbusier werkte, vonden hun weg in projecten van architecten als Richard Neutra, MMM Roberto, Lucia Costa en SOM. Hun projecten vertegenwoordigen een architectonische agenda waarin de gevels van gebouwen culturele, politieke, wetenschappelijke en ontwerp factoren in zich verenigen. Opmerkelijk is dat het in alle gevallen gaat om sociale woningbouw, scholen en alledaagse kantoorgebouwen.

Opkomst van air-conditioning

In de decennia volgend op de Tweede Wereldoorlog maakten systemen van air conditioning hun opwachting. De eerdere, meer responsieve pogingen om gebouwen te koelen hadden het nakijken. Tegelijkertijd werden uniforme en universele normen voor temperatuur en luchtvochtigheid ingevoerd. Dit had grote vervolgen, te vergelijken met een motor die je op een zeilboot zet. Kennis over locatie en plaatselijke omstandigheden die aan de basis lagen van klimaatgevoelige architectuur, ging dankzij de nieuwe techniek van air conditioning verloren.

We worden nu geconfronteerd met een lawine aan nieuwe gegevens over klimaatrisico’s. Deze worden door de architectuur langzaam erkend, ook in combinatie met de beperkte toegang die sommige gebruikers wel en andere niet tot gezonde gebouwen hebben. Maar de staande praktijk in de bouw zijn nog steeds specialisten, geavanceerde digitale technieken en computermodellen die de architectuur van input voorzien over de ventilatie. Een interieur zonder airconditioning vereist dan ook een doordenken van de architectuur, maar tevens van de gehele sociale en culturele keten. Het Langeveld gebouw van Paul de Ruiter is daarvan een perfecte illustratie.

Multifunctioneel onderwijsgebouw

Paul de Ruiter is een architect die grote bekendheid geniet om zijn duurzame architectuur. Gebouwen dienen volgens hem energie te produceren in plaats van te consumeren. Zij zijn dan ook zo ontworpen dat de gevels maximaal gebruik maken van de zon. Daarnaast gelooft De Ruiter dat architectuur niet alleen energie moet leveren in technische, maar ook in menselijke zin. Zijn binnenruimtes maken duurzaamheid voor de gebruikers voel- en tastbaar en bieden een optimaal klimaatcomfort.

Deze inzet keer terug in het Langeveldgebouw, het nieuwe onderwijsgebouw voor de Erasmusuniversiteit dat is ontworpen door Paul de Ruiter Architecten. Het gebouw is vernoemd naar Hendrika Maria Langeveld (1926-2004), de eerste vrouwelijke hoogleraar van de universiteit. Zij doceerde eerst in de sociologie, daarna in emancipatievraagstukken. Halverwege het lopende collegejaar is het gebouw in gebruik genomen.

Het gebouw maakt deel uit van het programma ‘Campus in Ontwikkeling’ waarmee de EUR de campus tot een aangename plek voor studie, werk en ontspanning wil maken. Daarnaast heeft ze nood aan onderwijs ruimtes die flexibel te gebruiken zijn. Het Langeveldgebouw is een circulair en multifunctioneel universiteitsgebouw met een oppervlakte van bijna 9000 m2, waarin studenten onderwijs volgen, samenwerken en studeren.

Ventilatiesysteem op wind en zon

In het gebouw is gebruik gemaakt van een ventilatiesysteem dat drijft op wind en zonnewarmte en dat de frisse lucht intern laat circuleren. Daarvoor is 85% minder energie nodig dan bij een traditioneel systeem. Het is in feite een oud principe dat door Ben Bronsema is afgestoft en na een promotieonderzoek geschikt is gemaakt voor deze tijd. In hotel Breeze in Amsterdam heeft hij laten zien dat het werkt.

Hoe werkt het? De ventecdaken op het gebouw vangen de wind op en brengen die in het gebouw. Deze buitenlucht wordt met behulp van water gekoeld in de zomer en verwarmd in de winter en vervolgens vanuit de kelder op een natuurlijke wijze verdeeld naar de onderwijsruimtes. Aan de gevel op het zuiden liggen over de volle hoogte twee zonneschoorstenen. De in deze schachten afgevoerde lucht wordt verwarmd en stijgt vervolgens op. De neerwaartse druk vanuit de daken en de opwaartse druk in de zonneschoorstenen verzorgen de luchtcirculatie.

Houten constructie als boomhut

Deze strategie is ontwikkeld met het oog op de effectiviteit van het systeem en het verbruik van minder energie. Ze is echter ook gebruikt om het interieur vorm te geven op zo’n manier dat de persoonlijke tevredenheid van de gebruikers aanzienlijk wordt verbeterd. In het Langeveldgebouw is het exterieur naar binnengebracht door gebruik te maken van natuurlijk licht dat tot diep in het gebouw kan doordringen, alsmede veel planten en een strak doorgevoerde houten detaillering. 

In het atrium dat tegen de noordgevel ligt, is een houten constructie gemaakt die Talita Muusse vergeleek met een boomhut. In deze boomhut ontmoet je je medestudenten, word je voor het eerst verliefd, denk je diepe inzichten op te doen en zwoeg je voor een tentamen. Houten boomstammen afkomstig uit de productiebossen van Staasbosbeheer dragen deze constructie. De trappen verspringen ten opzichte van elkaar en zorgen ervoor dat de studie-eilanden steeds anders zijn  geplaatst. 

Door de houten afwerking en de frisse lucht is in het atrium op natuurlijk wijze een ‘well-tempered-environment’ gecreëerd, om met Banham te spreken. Rondom het atrium liggen de lesruimtes die met glazen wanden zijn begrensd. Dankzij de grote overspanningen kon de architect royale vloervelden realiseren die helder ogen en aanpasbaar zijn. De Ruiter heeft een verticale zonering aangebracht, van levendig en actief op de begane grond tot steeds rustiger hoger in het gebouw. Dankzij de tussenwanden is het gebruik van de vloeren gemakkelijk aan te passen.

Comfortabel interieur

Paul de Ruiter heeft met de basiselementen van de architectuur (dak, zonneschoorsteen, vloer) een duurzaam onderwijsgebouw gemaakt met een extreem lage energieprestatiecoëfficiënt. Het gebouw geeft blijk van een elementaire architectuur. die mij sterk doet denken aan die van MMM Roberto en Lucia Costa.

Wat dit gebouw zo goed maakt, is dat niet alleen is ingezet op energiebesparing, maar ook dat dit voelbaar is gemaakt in het gebouw. Anders dan de rationele gevels is het interieur van het gebouw warm en comfortabel. Als student zit je in ruimtes waar je alleen van kunt dromen. Het comfort dat ze bieden wordt immers bewerkstelligd door krachten die groter zijn dan jezelf. 

Langeveldgebouw Campus Woudestein, Kralingse Zoom, Rotterdam

Opdrachtgever Erasmus Universiteit Rotterdam Architect Paul de Ruiter Architects, Amsterdam Projectarchitect Paul de Ruiter Ontwerpteam Marieke Sijm, Matthijs Engele Adviseur constructie BAM Advies en Engineering, Bunnik Adviseur installaties Halmos Adviseurs, Den Haag Adviseur duurzaamheid LBP|Sight, Nieuwegein Adviseur bouwfysica LBP|Sight, Nieuwegein Interieur & losse inrichting Marina van Goor Landschapsarchitect Buro Harro Landschapsarchitect, Arnhem Programma Multifunctioneel onderwijsgebouw Duurzaamheid BREEAM Outstanding Bruto Vloeroppervlakte 8.748 m² Projectmanagement abcnova Aannemer BAM Bouw & Techniek Projecten, Bunnik Start bouw 2021 Oplevering 2022

Renders