
Gastblog Marc Dubois
Eindelijk is het nieuwe station van Bergen (Mons) in gebruik genomen. Terwijl in Belgie de regeringsonderhandelingen zich voortslepen, is de begroting een prioritair onderwerp met een zoektocht naar besparingen. Iedereen zal de vraag stellen hoe een bouwproject van 37 miljoen euro uiteindelijk een prijskaartje kreeg van 480 miljoen euro.
De keuze voor de Spaanse architect Santiago Calatrava, in 1951 geboren in Valencia, is maar een gedeeltelijke verklaring. De controle van de overheid op wat zich binnen de Belgische Spoorwegen afspeelde werd vermeden. Binnendringen in het socialistische bastion werd niet gepast geacht.
Men moet ambitie hebben om projecten te gunnen aan interessante architecten, maar gelijktijdig mag worden verwacht dat er controle is op het budget. Euro Liège TGV, een dochterafdeling van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen (NMBS) heeft het project in Bergen laten ontsporen. Men had het woord Euro beter geschrapt uit de naam. Het beheer van de “euro”-centen van de belastingbetaler is faliekant misgelopen.
Veelbelovende projecten
Calatrava studeerde aan de ETH Zürich van 1979 tot 1981. Hij startte in het zelfde jaar een bureau in deze Zwitserse stad. Zijn eerste projecten in Zwitserland waren veelbelovend. De wijze waarop hij het station Stadelhofen (1984-1990) in het centrum van Zürich (CH) vorm gaf, zowel vanuit stedebouwkundig als constructief oogpunt, was zeer overtuigend. In 1990 bracht ik een bezoek aan zijn werk en ook aan dit station.
Dankzij dit werk uit de jaren tachtig kreeg hij al snel internationale waardering. Met bruggen, treinstations en luchthavens in geheel Europa was hij bijna permanent aanwezig in de internationale media. In hoog tempo verzamelde hij prestigeprojecten en werden er veel exposities over zijn werk georganiseerd, vergezeld van een grote hoeveelheid boeken.

Zijn gebouwen pasten perfect in de opkomende toeristische industrie. Wie een citytrip maakt naar Valencia ontkomt niet aan de vele gebouwen die hij in zijn geboortestad realiseerde. Spanje kreeg in de jaren negentig veel Europees geld voor nieuwe infrastructuur, geld dat goed van pas kwam om de sculpturen van Calatrava te realiseren.
Nieuw TGV station van Luik
Dat ook de NMBS uit is gekomen op Calatrava, lag in de lijn van de verwachtingen. Het nieuwe TGV station van Luik (B) moest een monumentaal en fotogeniek gebouw worden: een nieuwe stadspoort (1). Voor station Liège-Guillemins werden buitenlandse architecten van naam aangezocht, waaronder Aldo Rossi, Nicholas Grimshaw (ontwerper van Waterloo Station, het eerste TGV station in Londen) en Calatrava. In Luik werd een speciale constructie opgezet om te kunnen werken zonder veel toezicht. Luik is eeuwen lang een “Prinsbisdom” geweest, een gebied onder bisschoppelijke controle. De bisschoppen werden vervangen door de Parti Socialiste (PS). Luik werd het rode bastion van de PS.
Op 11 juni 1997 werd het project van Calatrava gepresenteerd op het perron van het af te breken station Guillemins. De pers was met een trein vanuit Brussel naar Luik gebracht, samen met de architect en diverse politici. Als journalist voor KNACK maakte ik destijds de rit en de presentatie mee. Wat ik die dag bij me had, was het eerste boek met zijn werk. Het was in 1990 verschenen (2) en ik had het in het zelfde jaar aangeschaft. Een ideaal moment om het boek te laten signeren.
Spaanse furie met Zwitserse precisie
Calatrava was stomverbaasd dat ik dit boek dat reeds lang was uitverkocht bij me had. In plaats van één pagina nam hij direct twee pagina’s voor een schets van het concept gecombineerd met een gelaat en een vogel. Rechts boven plaatste hij de datum en zijn expressieve handtekening. Deze twee pagina’s vertellen veel over hem, een flamboyante persoonlijkheid die zijn plaats (ook op papier) opeist en daarbij verschillende talen spreekt.

Een Spaanse furie met Zwitserse precisie! Een architect met een herkenbare schriftuur. In zijn oeuvre wordt geen aandacht geschonken aan huisvestingsprojecten. Een architectuur die perfect past als image-building ter promotie van stad en toerisme. Begin 2000 maakte de Spaanse Dienst voor Toerisme publiciteit met zijn gebouwen.
In november 1999 gaf Calatrava een lezing in de Cercle Royal Gaulois, in de Brusselse Wetstraat met als titel “Sculpteur de l’espace et des structures”. Zijn architectuur, de witte constructies hebben een sculpturale dimensie waarbij de bouwkosten bijna altijd fel de hoogte ingaan. De vraag is bovendien of deze bouwsels goed te onderhouden vallen in de toekomst.
Project voor Leuven
Ook voor Leuven (B) kreeg Calatrava een invitatie om een project te maken. Zijn voorstel was een variant op het voorstel voor Liège-Guillemins. De sporen worden eveneens overspannen in de lengte, niet in de breedte. Dit heeft tot gevolg dat om constructieve redenen een grote luifel nodig is. In Luik is de grote luifel gericht op een nieuw stadsplein, de stad en de Maas.
In Leuven heeft het hoofdgebouw een beschermde status, waardoor Calatrava de luifel niet richting stadscentrum kon aanbrengen. Om deze reden ging hij de kant van Kessel-Lo op. Een dergelijk accent is zinloos. Vermoedelijk is Calatrava nooit in Leuven geweest. Voor de perronoverkapping in Leuven viel de keuze op de equipe Samyn & Partners onder leiding van Philippe Samyn. Een project dat vrij vlug is gebouwd en in gebruik genomen, en ook nog eens binnen budget.
Dan maar Bergen
Luik ligt op de TGV-lijn tussen België en Duitsland. Ze is een grotere en belangrijkere stad dan Bergen. Maar Bergens burgemeester wilde iets hebben met de uitstraling van Luik. Zoals in andere steden begreep Di Rupo dat een station meer is dan een aankomst- en vertrekpunt van treinen. Ze is ook ideaal voor nieuwe publieke gebouwen en voor lucratieve onroerend-goedoperaties. Er werd een congrescentrum met weinig architectonische kwaliteiten opgetrokken naar een ontwerp van Daniel Libeskind, de architect die vele jaren later in de smaak viel van Fernand Huts om de Antwerpse Boerentoren te verprutsen.
Het project voor de modernisering van station Bergen startte in 2001, een verhaal met een mega-budgetoverschrijving en een mega-vertraging. Een project van bijna 25 jaar. Jaren geleden kreeg ik een invitatie voor een lezing van Calatrava in Bergen om zijn project toe te lichten. Bewust of onbewust stond op deze kaart geen jaar! Vermoedelijk vond ze plaats in 2008.

Cenakels van de macht
Interessant zijn de vermelde namen. Bovenaan prijkt de naam van de toenmalige burgemeester Elio Di Rupo. Onder Di Rupo de naam van Jean-Claude Fontinoy (Président de la SNCB-Holding et L’Euro Liège TGV). In januari 2005 werd hij voorzitter van de raad van bestuur van de NMBS-Holding. Van 2013 tot 2021 was hij voorzitter van de raad van bestuur van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen. Fontinoy was tevens voorzitter van de NMBS-dochteronderneming Eurograre.
Onderzoeksjournalist Philippe Engels publiceerde in 2021 zijn boek “Le clan Reynders”, waarin de verschillende banden tussen Fontinoy en zijn beste vriend Reynders uit de doeken worden gedaan. Boeiende lectuur, ontluisterend hoe Reynders zich als machtspoliticus wist te positioneren in verschillende cenakels. Reynders kwam recent in de media, een verdenking van witwassen en dit via krasloten van de Nationale Loterij. Gezien zijn macht zal dit dossier vermoedelijk ook worden geseponeerd.
Compleet toevallig staat onder de naam van Jean-Claude Fontinoy, de persoon die nu de CEO is van de Nationale Loterij, de socialist Jannie Haek. Daaronder de naam van Luc Lallemand (gedelegeerd bestuurder van Infrabel) en ten slotte de socialist Vincent Bourlard (gedelegeerd bestuurder van Euro Liège TGV).

Op het matje?
Twee personen die tot de club van L’Euro Liège TGV behoren tonen hoe het project in Mons tot stand kwam. Niet de NMBS Holding had het voor het zeggen, maar Bourlard en Fontinoy. Men mag deze heren die nu op pensioen zijn inviteren om in de commissie Mobiliteit van de Federale Overheid toelichtingen te geven en zich te verontschuldigen voor slecht beheer.
In de krant De Standaard van 5 mei 2015 stond te lezen: “Nieuw station Bergen opent niet vóór 2018”. Daarbij ook de vermelding dat in 2014 13.868 reizigers wekelijks de trein namen in het station van Bergen! In 2022 bedroegen de geschatte kosten ongeveer 330 miljoen euro. Anno 2024 is dit bedrag opgelopen tot 480 miljoen euro! Zijn alle euro’s gegaan naar het bouwwerk of zijn er nog andere die hiervan hebben geprofiteerd? Evenals bij het geweten gaat er veel geld om bij grote bouwprojecten.
Duif met tak in de bek
Op de twee tekeningen van Calatrava staat een vogel (duif) met een tak in haar bek. De vredesduif was een meer dan geliefd thema van de Spaanse schilder Pablo Picasso. Vanwaar de relatie tussen een duif en Liège-Guillemins? Misschien zag Calatrava zichzelf als de Picasso van de architectuur met een internationale waardering.
Het station van Liège-Guillemins is een interessant project van Calatrava. De stad mag trots zijn op dit bouwwerk met architectonische kwaliteiten. Het station in Bergen is een ramp, het is een dure overdekte passerelle om naar de perrons te gaan. Eerst naar boven en dan weer naar beneden …

Noten
1.Marc Dubois, De nieuwe stadspoort, KNACK, 25 juni 1997
2.Werner Blaser (red), Santiago Calatrava. Ingenieur Architektur, Engineering Architecture, Birkhaüser Verlag, 1990