Afgelopen woensdag woonde ik in Amsterdam een lezing bij van Donna van Milligen Bielke in de Tolhuistuin te Amsterdam, in het kader van ‘Design-By-Thinking-Of’. Aan de hand van zes projecten, chronologisch geordend, vertelde ze over de weg die ze in de architectuur bewandelt. Organisator Jan Peter Wingender repte in zijn inleiding terecht van een architectonische reeks, waarin persoonlijke observaties zijn gekoppeld aan onderzoek en reflectie, maar ook worden vertaald naar een ontwerppraktijk.

Het werk van Donna begint en eindigt bij de architectuur. Tussenruimte is het onderwerp dat Donna bezighoudt en ook de titel die ze haar lezing had meegegeven. “Als architect maak ik gebouwen”, aldus Van Milligen, “maar ik neem de ruimte tussen de gebouwen als uitgangspunt.” 

Architectuur en stad, stad en architectuur

In de monografie die in 2019 verscheen ter gelegenheid van de toekenning van de Maaskantprijs aan Donna, gaat Hans Ibelings nader in op haar benadering. Volgens Ibelings is het Van Milligen Bielke te doen om de integratie van architectuur in de stad. Ze doet dit door architectonische elementen in te passen in de stad, of door frames en muren op te trekken, met als doel de stedelijke ruimte te organiseren. 

Om dit laatste verder toe te lichten, haalt Ibelings in zijn verhaal trefzeker de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset aan: “Want in werkelijkheid kun je de meest nauwkeurige definitie van de urbs en de polis vergelijken met de komische definitie van het kanon. Je neemt een gat en wikkelt er wat staaldraad strak omheen en dat is je kanon. Dus de urbs of de polis begint als een lege ruimte. Het forum, de agora en al het andere is slechts een middel om die lege ruimte te fixeren, of de contouren ervan vast te leggen.”

De referenties waarmee Donna haar lezing begon, illustreren dit argument op bijzondere wijze. Zo vertelde ze bijvoorbeeld weg te zijn van de 18de eeuwse kaarten die Giambattista Nolli en Giovanni Battista Piranesi voor de stad Rome maakten. Terwijl Nolli geen verschil hanteert tussen binnen- en buitenruimte, gaat Piranesi een stap verder door af te zien van het onderscheid tussen privé en openbaar. De publieke werken van Haussmann in Parijs zijn een ander voorbeeld: met op doorstroming gericht verkeersingrepen reorganiseerde hij de publieke stedelijke ruimte. Ook Plaza Mayor in Madrid is Donna dierbaar, “ontworpen als een omgekeerd stedelijke gebouw”.

Organiserend element

In Donna’s eerste project, haar afstudeerproject voor het stadhuis van Amsterdam, ligt veel besloten, zo bleek tijdens de lezing. Het complex is niet opgedeeld in kleinere delen, maar ontworpen als één groot gebouw. De grote schaal ervan wordt juist benadrukt door de grenzen ervan op te zoeken en de publieke ruimte naar binnen te halen. Het sterke contrast tussen de monumentale buitenkant en het zachte interieur verhevigt dit gevoel. Een publieke route door dit interieur zorgt voor de verbinding met de omliggende stad. Ze bestaat uit een sequentie van verschillende publieke ruimtes, waaronder open stedelijke pleinen, voorpleinen en tussenruimtes. Muren en ramen spelen een bijzondere rol in deze strategie.

In het laatste project dat ze liet zien, lijkt ze in haar praktijk een omslagpunt te naderen. Dit samen met Ard de Vries ontworpen project, de Kunstwerf in Groningen, vormt een permanente accommodatie voor 4 theater- en dansgezelschappen. Het is vormgegeven als een cluster van gebouwen die ieder hun eigen karakter hebben en steeds weer anders met de stad zijn verknoopt. Door de gebouwen uit elkaar te trekken en te situeren rond een tussenruimte, in de vorm van een publieke binnenhof, ontstaat een boeiende dialoog met de bestaande gebouwen. 

Het organiseerde element in het project is een langgerekte muur, van oudsher het grensvlak tussen stad en gebouw. Het knappe is dat deze wand soms arcade, soms muur en dan weer deel van een gebouw is. Als dit al classicisme is, zoals sommige toehoorders in Amsterdam poneerden, dan lijkt mij dit toch vooral classicisme dat in gesprek is met zijn tegendeel.

Bijzondere ontwerppraktijk

De ontwerppraktijk van Donna is om een aantal redenen zeer opmerkelijk te noemen. Dat geldt in de eerste plaats voor haar samenwerking met generatiegenoot Ard de Vries. Beiden zouden moeiteloos zelfstandig een briljante praktijk kunnen voeren, maar dat ze toch samenwerken, houdt verband met de toegenomen complexiteit van de bouwpraktijk, de schaalvergroting die daarin optreedt en de eisen en regels die aan het werk worden gesteld. Het valt dus goed te verklaren, maar het is ook een verademing in een wereld die van oudsher van ego’s aan elkaar hangt.

Minstens zo bijzonder is de grote rol die tekeningen spelen in haar praktijk. Donna vertelde dat ze in haar werk in principe intuïtief te werk gaat. Met de tekeningen die ze onophoudelijk maakt, probeert ze een logica te creëren. Deze is soms visueel van aard, op andere momenten intellectueel, soms ook sociaal.

Wat het werk van Donna ten slotte zo spannend maakt, is haar inzet op het ontwerp van de tussenruimte. In haar projecten wil Donna komen tot een begrip van plek en ruimte. Dat dit niet altijd gemakkelijk is, tonen de blokkades die opdoemen als je tot deze tussenruimte wilt komen en deze een soort stabiel bestaan wil geven. Ze maakte deze blokkades heel inzichtelijk voor haar publiek.

Vieren van ruimte

Voor mij komt haar werk voort uit een verzet tegen het uitwissen van een ruimte, van de geschiedenis ervan en van een zekere continuïteit met de aarde. De antropologische dimensie in haar werk is groot. Het spreekt zich niet alleen luid en duidelijk uit tegen het uitwissen van ruimte, maar zoekt ook naar wegen om deze ruimte te celebreren. 

Het viel mij op, dat de ontwerpen van Donna worden bevolkt door een veelheid aan mensen en perspectieven. Het staat daarmee ver af van de solitaire architectuur die veelal het ideaal belichaamde van vorige generaties architecten in Nederland. De tussenruimte die Donna en Ard in Groningen hebben ontworpen, is opgebouwd uit plekken waar je je toe kunt verhouden en jezelf kunt zien te midden van anderen.

Informatie

De lezing Tussenruimte door Donna van Milligen Bielke vond plaats op woensdag 9 maart 2022 in de Tolhuistuin te Amsterdam. Ze maakt deel uit van de lezingenserie ‘Design-By-Thinking-Of’ die architecten een podium wil geven. Eerdere sprekers in deze serie waren Job Floris (Monadnock) en Dirk Somers (Bovenbouw).

De monografie ‘In Between. The urban architecture of Donna van Milligen Bielke’, geschreven door Hans Ibelings en Kirsten Hannema, verscheen in 2019 bij uitgeverij The Architecture Observer (ISBN 978-94-920580-7-2).