Heel even leek het ervan te komen. Aan het begin van de zomer werd de comeback van de ruimtelijke ordening aangekondigd. Ik hield mijn adem in. Zou het eerder ontbonden huwelijk tussen volkshuisvesting en RO worden hersteld, vroeg ik me af. De zomer was echter nog niet voorbij, of het was al weer gedaan met de schuchtere toenadering. Minister Hugo de Jonge kondigde monter aan dat iedere gemeente een straatje mag gaan bijbouwen. Een soort België 2.0.

Stap terug

Dit straatje erbij is niet een pas op de plaats maar een stap terug, als ik rijksadviseur Wouter Veldhuis mag geloven. Woningbouwplannen tot 50 woningen worden vrijgesteld van de Ladder Duurzame Verstedelijking. Juist deze ladder verplichtte gemeentes tot een goede onderbouwing  en inpassing van nieuwe ontwikkelingen. Dat laat Hugo de Jonge nu dus vallen.

De gevolgen zullen funest zijn, verwacht Veldhuis. De jacht op strategische grondposities bij stads- en dorpsranden zal leiden tot prijsopdrijving. Bovendien zal het iedere uitnodiging tot ruimtelijke ordening frustreren. Eenmaal ingenomen grondposities vormen een blokkade voor de transitie van de landbouw, het herstel van ecologische systemen en de adaptaties aan de klimaatverandering.

Geen ruimtelijke ordening derhalve. De advocacy planning waar voormalig rijksbouwmeester Floris Alkemade zich voorstander van toont, komt zodoende ook in het luchtledige te hangen. Met politieke zelforganisatie, kennisdeling en proactieve architecten zou een derde macht gevormd kunnen worden. Maar uiteindelijk zal veel afhangen van de vraag of deze acties worden opgepakt en ondergebracht in regulier beleid. De kans daarop is vrijwel nihil.

Structurele veranderingen

In haar scherpe analyse van politieke partijprogramma’s op Archined wees architect Sanne van Manen van Platform Woonopgave er dan ook terecht op dat structurele veranderingen nodig zijn. Zij stelt vast dat de meeste partijen blijven hangen in de systematiek van de afgelopen tien jaar: een woningmarkt waarin huizen een speculatief product zijn en sociale woningen alleen worden gebouwd voor de ‘allerlaagste inkomens’.

Met deze ontwikkeling is reeds in de jaren negentig een begin gemaakt. In een proces van commodificatie worden aspecten van menselijk handelen en de resultaten daarvan uitgedrukt in geld of ruilwaarde in plaats van gebruikswaarde. De commodificatie van de woningbouw gaf een enorme impuls aan en leidde tot een bloeiende vastgoedeconomie. Sociale woningbouw werd gereserveerd voor de allerlaagste inkomens. Hiermee werd het teruggebracht tot een gebied waarop amper winst viel te behalen.

Met behulp van deze politieke manoeuvre werd woningbouw een herverdelingsmachine waarmee geld van onder naar boven in de samenleving wordt gestuwd. Op dit moment rijzen terecht vragen wat de mogelijkheden zijn voor de re-decommodificatie van de publieke sector, respectievelijk de decommodificatie van de particulier sector. Het Weense woonmodel en het grondbeleid van Ulm bieden hiervoor wenkende perspectieven.

Belang van duurzaam grondbeleid 

De Oostenrijkse stad Wenen investeert de helft van haar belastinginkomsten in woningen en infrastructuur. Het aantal sociale woningen is in de afgelopen veertig jaar verdubbeld. Zij zijn toegankelijk voor de laagste én de middeninkomens. De sociale sector is hiermee veel breder en niet meer afhankelijk van de verwachtingen die investeerders koesteren over hun rendementen. Essentieel is verder dat tijdig voldoende grond beschikbaar komt voor de bouw van betaalbare woningen.

Ook in de Duitse stad Ulm wordt om deze reden een duurzaam grondbeleid gevoerd. Stedebouwkundige plannen worden juridisch pas bindend als de stad alle grond in haar bezit heeft. Verder mag braakliggende grond die voorheen eigendom was van de stad, nooit aan ontwikkelaars worden doorverkocht. Naast betaalbare woningbouw kan dankzij dit grondbeleid ook ruimtelijke ordening worden bedreven. Tot slot blijkt deze aanpak een prijsdempend effect te hebben op de grondmarkt.

Verbreding van sociaal domein

In Nederland is de betaalbaarheid van woningen voor de middeninkomens een belangrijk politiek onderwerp geworden. Tegenwoordig wordt al snel geeist dat 75% van de nieuwe woningen betaalbaar is, zowel voor de lagere als middeninkomens. Een boeiende vraag is of dat te bereiken valt door herprogrammering of dat je verder moet gaan, door de sociale sector uit te breiden en ook toegankelijk te maken voor de middeninkomens. Maar zo ver zijn we nog lang niet. 

In de huidige verkiezingsprogramma’s is er weinig over terug te vinden, met uitzondering van GroenLinks-PvdA. Initiatieven als Platform Woonopgave zijn dan ook van het allergrootste belang. Terecht wijzen zij erop dat de woningbouw niet alleen een bouw-, maar vooral ook een woonopgave is. Het sociale domein zou hiervoor moeten worden verbreed en uitgebreid. De verkiezingen zullen uitwijzen in hoeverre op dit terrein vooruitgang zal worden geboekt.