Het Overtoomse Veld is een van de naoorlogse wijken in Amsterdam die in de komende jaren flink op de schop gaat. Dit sluit aan op een proces dat al jaren aan de gang is. In de nabijheid van Metrostation Postjesweg is op de locatie van een voormalige school vanaf 2014 een omvangrijk zelfbouwproject gestart. Dit bestaat uit tien zelfbouwkavels in vier lagen, gecombineerd met drie appartementengebouwen van zes lagen die in CPO zijn gerealiseerd. Op een van de kavels is woonhuis Houweling gerealiseerd.

Zelfbouw was het afgelopen decennium vaak de enige manier om in Amsterdam aan een eigen huis te komen. Voordeel ervan is dat door het wegvallen van ontwikkelkosten in financiële zin ruimte ontstaat voor het realiseren van een surplus aan woonruimte. Architect Cees Nagelkerke schat in dat woonhuis Houweling een kwart kleiner zou zijn uitgevallen, indien het honorarium voor de ontwikkelende partij wel in de begroting was opgenomen. De tijd die de zelfbouwers in de woning hebben gestopt, is daarbij overigens niet gekapitaliseerd.

Ontwerpen voor gebruikers

Het verwerven van een kavel was destijds bepaald geen sinecure, ook omdat de vraag het aanbod ruimschoots overtrof. De opdrachtgever herinnert zich dit als een zenuwslopend spel, waarbij je de kaarten stevig op de borst diende te houden en waarvoor ze letterlijk zes weken in de rij heeft gestaan. De laatste jaren is de belangstelling voor zelfbouw afgevlakt. Redenen zijn de sterk gestegen grond- en bouwprijzen. Ook wisten de marktpartijen terrein terug te winnen.

Woonhuis Houweling is in eerste instantie een gewoon stadshuis, met op de begane grond een bedrijfsruimte en daarboven een woon- en twee slaapverdiepingen. Het huis wordt bewoond door een gezin met drie kinderen. Aan de voorzijde springt de bijna klassieke opbouw van basement, erker en daklijst in het oog. Opvallend zijn de vroeg-modernistische citaten die in het huis zijn terug te vinden. Lichtheid en zwaarte gaan zo een spannende dialoog met elkaar aan.

Het huis is ontworpen door Cees Nagelkerke die zijn loopbaan startte in de stadsvernieuwing en doorbrak met de Haarlemmerhouttuinen in de periode 1978-1983, samen met Herman Hertzberger en Arne van Herk. De gezamenlijke praktijk met laatstgenoemde zette Nagelkerke later onder eigen naam verder. Een groot deel van zijn omvangrijke oeuvre realiseerde hij in Groningen. Nagelkerke vertelt genoten te hebben van deze zelfbouw. Anders dan in de reguliere woningbouw ontwerp je immers voor gebruikers die je kent.

Trappenhuis

Het huis kent een simpele herhaling van verdiepingen. Kostenoverwegingen en strenge EPC-eisen waren hierbij leidend. Toch is het woonhuis meer dan een functionele stapeling. Daarvoor zijn een aantal ingrepen bepalend. De begane grond is apart gehouden van de rest van het huis en heeft nog geen definitieve bestemming gekregen. In feite vormt ze een surplus dat op meerdere manieren kan worden ingevuld. De bewoner van het huis spreekt over een ruimte waarover ze vaak droomt.

Het trappenhuis is geen afgescheiden gedeelte, maar vormt het hart van het huis. Door de vele doorzichten die het biedt, is het meer dan een stijgpunt. De bewoner rept liefdevol van een plein, een plek waar je elkaar kunt ontmoeten, en dat is precies wat het is. De trap is opgehangen aan het dak en de verdiepingen, maar is verder losgehouden van de glazen wanden van het trappenhuis. Juist de ongebruikelijk grote maat van het trappenhuis levert ruimtelijke kwaliteiten op die de woonervaring sterk verdiepen. Het van boven invallende daglicht maakt het verstrijken van de tijd binnen zichtbaar. 

Interieur en buitenruimte

De spanning tussen plattegrond en doorsnede keert terug in de gevel. Het kavelpaspoort schreef een terugspringende gevel voor. De voorgevel wordt nu aan de bovenzijde afgesloten door een architraaf, te beschouwen als een citaat uit Le Corbusiers woonhuis Guiette in Antwerpen uit 1926. Dit element vormt een prachtig contrast met de erker eronder die een autonome rol in de gevel speelt. Resultaat is een weldadige verwarring die de bewoners in een bevoorrechte positie plaatst.

De voorgevel breekt met het modernistische dogma dat je aan de buitenzijde de interne organisatie moet kunnen aflezen. De relaties van het interieur met de buitenruimte zijn juist gelaagd en leveren onvermoede ruimtelijke mogelijkheden op. Dat begint al met de surplus ruimte op de begane grond. Een ander exponent hiervan is de glazen vloer in de dubbelhole erker die extra lichtinval en uitzicht oplevert. Ook de raamloze, horizontale gevelbeëindiging die vanaf het terras het uitzicht op het parkje voor het spoor kadert, past in dit register.

Het casco en de installaties zijn aangenomen, de rest is door de bewoners zelf gedaan. De beslissingen van materialen zijn door de architect op dit gegeven afgestemd. Het casco is traditioneel en bestaat uit kalkzandsteen wanden en betonvloeren. Het basement van de voorgevel is gemaakt uit hardsteen. De gesloten gevelvlakken daarboven en aan de achterzijde zijn bekleed met een dik thermisch isolatiesysteem. Door dit te polijsten wordt vervuiling tegengegaan. Interessant is de verjonging van de vloer van de erker.

Architectuur en wooncultuur

Erkers, balkonhekken en trappen zijn vertrouwde elementen die door Cees Nagelkerke in woonhuis Houweling op een prettige manier onder spanning zijn gezet. Zowel aan erker, dakrand als trap is een draai gegeven die een boeiend architectonisch effect opleveren, maar ook de architectuur betekenis geven. Het zijn juist deze fijne ruimtelijke kneepjes die een aangename woonervaring opleveren.

Woonhuis Houweling is behalve een prettig huis, ook een demonstratie van de mogelijkheden die zelfbouw biedt. Deze constructie biedt de gelegenheid om te ontkomen aan de wat sleetse programma’s uit de reguliere woningbouw. Binnen zelfbouw kun je nu eenmaal meer diversiteit in de woonfuncties en verschillende vormen van samenleven en samenwerken realiseren. De architect kreeg alle kans hiervoor de condities te creëren, ondermeer met behulp van het ingenieuze trappenhuis. 

Zelfbouw is een veeleisend gebeuren waar veel woningzoekenden door tijdgebrek niet aan toe zullen komen. Vanzelfsprekend zijn er ook genoeg mensen die er simpelweg geen zin in hebben. Zij blijven aangewezen op het aanbod van de commerciële marktpartijen. Toch lijkt het verstandig systematische ruimte te blijven bieden voor nieuwe vormen van zelfbouw. Juist met deze opdrachtgevers is het mogelijk om architectuur en wooncultuur verder te verdiepen en met elkaar te verenigen.

Woonhuis Houweling in Amsterdam West

Opdrachtgever Celine en Bob Houweling, Amsterdam Architect Cees Nagelkerke, Amsterdam Bouwkundig adviesbureau Hans Snoek, Amsterdam Aannemer Van Assema Bouw, Beverwijk Oppervlakte kavel Breedte 6m, diepte 23m Bebouwbaar oppervlakte breedte 6m diepte 12m Bebouwingshoogte 13m Vloeroppervlakte 270 m2 Ontwerp Midden 2016 tot midden 2017 Start bouw Midden 2018 Oplevering casco Eind 2019 Oplevering afbouw Eind 2020 Budget casco (wind- en waterdicht) met gevelsysteem en leidingwerk, installaties € 420.000,- Budget afbouw trappen, plint voorgevel, binnenpuien en binnendeuren, installaties, sanitair en keuken € 60.000,- Fotografie Cees, Eliane en Celine Nagelkerke