In de film ‘Hytti Nro 6’ (Treincoupé nummer 6) belt de hoofdpersoon naar haar vriendin. Ze is met de trein op weg naar Moermansk. Eigenlijk zouden ze de reis samen hebben gemaakt. In de trein deelt ze de coupé met een man die op het eerste gezicht totaal niet bij haar past. Ze belt bij een tussenstop haar vriendin vanuit een telefooncel voor het station, maar die neemt niet op. Toch laat ze de telefoon almaar overgaan. Buiten de cel staat een wildvreemde man die op het raam bonst. “Ga nou eens weg, ik wil ook bellen, jij zegt helemaal niets”, roept hij haar toe. Op dat moment redt haar medepassagier haar, een eerste moment van toenadering.

Anno 2022 komen telefooncellen in het Nederlandse straatbeeld niet meer voor. De tentoonstelling ‘Out of Order’ van de Rotterdamse kunstenaar Gyz La Rivière in OMI vestigt de aandacht op dit grotendeels vergeten fenomeen. Eén wand van de Rotterdamse galerieruimte is bedekt met telefoonkaarten waarmee je ooit terecht kon in een telefooncel. Ze zijn afkomstig uit verschillende landen en van uiteenlopende tijden. Tevens is een maquette opgesteld van het ontwerp dat Brinkman & Van der Vlugt in 1933 maakte in opdracht van de dienst Esthetische verzorging van de toenmalige PTT.

Het verhaal van de telefooncel kent meerdere parallellen. Zo investeerde de PTT in de jaren 80 in een netwerk van postdistributiecentra, gelegen nabij intercity-stations van grote en middelgrote steden. Deze waren nog niet klaar, of KPN (de opvolger van PTT) besloot de distributie te verplaatsen van het spoor naar de weg, met een enorme desinvestering als gevolg. Alle centra kwamen leeg te staan. Niet veel later deed de opkomst van internet de rest. Ook bank- en postkantoren verdwenen door deze ontwikkeling grotendeels uit de steden.

Publieke cultuur

Kunstenaar Gyz La Rivière maakt naast tentoonstellingen, films, grafische werk, video’s en boeken. In zijn werk vraagt hij aandacht voor de heugenis van Rotterdam. Afgelopen jaar verraste hij met een boeiende tentoonstelling over verdwenen videotheken. Wat je in deze tentoonstelling zag, keert in ‘Out of Order’ terug. Met de telefoonkaartenwand is een abstract beeld gemaakt, dat wordt geconfronteerd met het fysieke object op straat. In dit geval is dat de ranke telefoonzuil uit 1995, die voor het eerst werd toegepast op de Vrijthof in Maastricht. Het is alsof de verdwijning van de telefooncel zich in dit ontwerp al aankondigt.

Op het hoogtepunt kwam in 1995 in Nederland op iedere 1000 inwoners een telefooncel voor. Lange tijd kon je in iedere telefooncel de complete papieren telefoonboeken van geheel Nederland raadplegen. Aanvankelijk draaiden de telefooncellen op muntgeld, daarna op telefoonkaarten die je ofwel aan de lange, dan wel korte kant in een gleuf diende te duwen. Maar hoeveel muntgeld of kaarttegoed je ook had, ieder gesprek was gelimiteerd en kwam (vrijwel altijd) abrupt ten einde. De telefooncel was voor veel mensen een verbinding met de rest van de wereld, zij het kortstondig.

In en rond de telefooncel ontstond een geheel eigen cultuur. Ze werd een plek waar je je vrienden belde, maar waarin je je ook kon verkleden of waar je met elkaar afsprak. Deze ontmoetingsfunctie wordt ook in films uitgebuit. Hytti Nro 6 is daarvan een mooi voorbeeld. OMI zelf verwijst naar de film ‘Phone booth’ waarin iemand minutenlang onder schot wordt gehouden. Het bellen vanuit een publieke cel heeft een functie in menige popsong. De telefooncel vormde gedurende de gehele twintigste eeuw een stedelijk knooppunt. Aan deze rol kwam een einde met de opkomst van mobiele apparaten.

Meer dan een telefoon

In 1994 werd in Nederland het eerste GSM-netwerk aangelegd. Een jaar later kwam de Nokia 9000 Communicator op de markt, de eerste smartphone waarmee je kon bellen, mailen, op internet kijken en zelfs faxen. Met de iPhone van Apple (de eerste versie dateert uit 2007) beschik je inmiddels over een apparaat dat veel meer is dan een telefoon. Met tal van handige apps kun je je leven organiseren, ben je in staat bent om overal te werken en heb je een instrument in handen waarmee je de wereld beter leert doorgronden en begrijpen. Elkaar bellen is daarbij slechts één van de vele opties.

Met de komst van deze nieuwe communicatiemiddelen is het straatbeeld voorgoed veranderd. Mensen kijken vaker op het scherm dan dat ze ermee bellen. Ze zijn 24/7 met elkaar verbonden, zonder dat daar limieten aan zitten. Gratis diensten als Whatsapp, Facebook, LinkedIn en Twitter zijn uitgegroeid uit tot populaire en soms controversiële vormen van communicatie. Bellen en sms’en zijn hierdoor sterk afgenomen. Het dataverkeer groeit ondertussen explosief. Veel verder dan met tablets en smartphones, kun je haast niet afstaan van de telefooncel.

In het ontwerp van de telefooncel zocht Brinkman & Van der Vlugt naar een voor Nederland karakteristieke vorm. Het gebouw is een zakelijke constructie van glas en staal en symboliseert de moderne tijd. Aan twee verticale leidingbuizen is de betaaltelefoon bevestigd, evenals een schrijfblad en een kofferrek. Met schreefloze letters is het woord ‘telefoon’ op de cel aangebracht. De cellen werden geproduceerd door de firma Gispen. De eerste telefooncel werd in 1931 geplaatst op het Amsterdamse Valeriusplein. Tachtig jaar later (in 2011) stopte KPN met de exploitatie van openbare telefooncellen.

Veelvoudig gebruik

Wat zo sterk is aan Brinkman & Van der Vlugts ontwerp, is dat het niet is vastgelegd op één vorm van beleving of gebruik, maar op een veelvoudig gebruik. Uiteenlopende mensen maken immers in verschillende omstandigheden gebruik van een telefooncel. Sommigen willen alleen zijn, anderen voeren juist samen met vrienden een gesprek. De conversatie kon kort en zakelijk zijn, maar je had ook mensen die langdurig in een telefooncel stonden. Soms moest je wachten en kon je nadenken of iets nakijken. De cel was zo geprogrammeerd dat deze op al deze individuele manieren te gebruiken was.

‘Out of Order’ komt de verdienste toe om dit fenomeen uit de vergetelheid te ontrukken. Maar ze vertelt ook iets over deze tijd. Ze maakt duidelijk hoe ver wij met onze mobiele apparaten afstaan van deze haast archaïsche wereld met menselijke trekjes. Impliciet wordt de vraag opgeroepen welke fysieke objecten de rol van de telefooncel hebben overgenomen en nu publiek aantrekken, vasthouden en laten circuleren. ‘Out of Order’ biedt OMI wellicht een uitgelezen kans in een vervolgtentoonstelling de inspiratiebronnen en symbolen van deze tijd te belichten. 

Informatie

De tentoonstelling ‘Out of order’ door Gyz La Rivière is t/m 12 maart 2022 te zien bij OMI Stories about Architecture, Schietbaanstraat 21, 3014 ZV Rotterdam, do-za 13:00-18:00