Twee jaar gelden zag ik bij OMI in Rotterdam de boeiende tentoonstelling West Side Stories. Deze bescheiden tentoonstelling viel op door de opvallend positieve toon die ze aansloeg over de stadsvernieuwing in het Oude Westen van Rotterdam. Onderdeel van deze tentoonstelling was een onderzoek dat het jonge Rotterdamse bureau ArchitectuurMAKEN deed naar de binnenterreinen van de gesloten bouwblokken. De architect vatte deze hoven op als de kamers van een huis, die ruimte bieden aan gemeenschappelijke activiteiten. Mensen ontmoeten er elkaar, maar soms staan ze ook vol met bergingen, hekken of auto’s.

De achtertuinen vormde een belangrijk uitgangspunt voor het ontwerp van het Baksteenhuis van ArchitectuurMAKEN , maar daarover later meer. De opvallend positieve teneur van het onderzoek komt ondermeer voort uit een grote waardering van het sociale netwerk dat de afgelopen veertig jaar in deze wijk is opgebouwd en waar de architect inmiddels zeer vertrouwd mee is. Ook de menging van verschillende groepen bewoners is geslaagd te noemen, aldus ArchitectuurMAKEN. 

In architectonisch opzicht is zeker niet alles even robuust genoeg, daar staat tegenover dat er veel sociale schoonheid is. Destijds werd de architectuur van het Oude Westen afgedaan als schraal. Het toentertijd mateloos populaire bouwmateriaal Trespa stond symbool voor de karige woonbudgetten. Nu vijftig jaar later blijkt ze in retrospectief toch de moeite waard. Dat geldt zeker voor de woonblokken die architect René Hoek in de jaren 80 in de Gouvernestraat realiseerde. 

Typologie van maisonnettes

De typologie van deze blokken vormt een belangrijke referentie voor ArchitectuurMAKEN. De maisonnettes zijn bijzonder omdat de mensen aan de voorkant over twee lagen wonen en aan de achterzijde over twee lagen slapen. Het werk is verder interessant vanwege de vrij brede galerijen en de wijze waarop aan de ruimte voor sociale ontmoetingen is vormgegeven. Uit de architectuur spreekt een bijzondere aandacht voor architectonische elementen als daken en galerijen.

Het Baksteenhuis van ArchitectuurMAKEN is smal maar ook ondiep. Het grondoppervlak bedraagt niet meer dan 4,65 meter bij 8,8 meter, wat leidt tot een binnenmaat van 4.10 bij 8 meter. Vanwege deze beperkte oppervlakte, is de trap in de hoek aan de voorzijde geplaatst. Daarmee is op iedere verdieping een grote ruimte gecreëerd, naast de kleine ruimte bij de trap. Op de begane grond ligt de woonkeuken, op de eerste verdieping wordt geslapen, terwijl de woonruimte vanwege het binnenvallende licht op de tweede etage is geplaatst. De kinderkamer ligt op de verdieping daarboven. Daar bevindt zich ook het dakterras.

Het huis is hoog en smal maar staat geheel los van de buren. Om het stabiel te krijgen is onder de vloer van de begane grond een betonnen ring aangebracht. In de verdiepte woonkeuken vormt deze funderingsbalk een rand om op te zitten. De betonnen schijven zijn bovendien stabiliteitswanden die vrij van momenten zijn. Voor de bouw is de straat 3,5 maand afgesloten geweest. Vooral het inhangen van de breedplaatvloeren was een uitdaging. 

Om binnen budget te bouwen, hebben de architecten tijdens de bouw tal van bezuinigingen en vereenvoudigingen doorgevoerd of moeten accepteren. De architect realiseerde zich bijtijds dat het niet het laatste huis zou zijn, dat ze zou bouwen.

Klein en fijn

Het pand komt voort uit het programma ‘Klein en Fijn’, dat de gemeente Rotterdam op basis van stedebouwkundig onderzoek door Henk Hartzema tussen 2010 en 2012 had ontwikkeld. De door de architect gevonden restlocatie aan de Gouvernestraat maakte hiervan geen deel uit, maar werd door de gemeente geaccepteerd. De grond was gemeentelijk bezit en op de locatie rustte een woonbestemming. Bovendien waren alle belendende panden in bezit van Woonstad, wat het burenoverleg vergemakkelijkte.

Het pand breekt met het haast Rotterdamse gegeven dat je eerst gaat slopen alvorens nieuw te bouwen. De legendarische feestzaal Odeon bijvoorbeeld, iets verderop in de straat, wordt binnenkort gesloopt ten einde plaats te maken voor een blok met middenhuur woningen en een blok sociale huur door Woonstad, op basis van een ontwerp door HCVA. Het leidt opnieuw tot het verdwijnen van sociale functies, zoals gezegd juist de kracht van het Oude Westen.

Het huis van ArchitectuurMAKEN is subtiel ingepast. Aan de doorgang of steeg naast het huis, die min of meer functioneerde als openbaar toilet, is voor de sociale controle een raam gemaakt. Het gebouw benut niet de volledige diepte van de kavel ten einde het terras van de buurman niet in de schaduw te zetten. De achtergevel is gelijk gehouden aan die van de buren. Met de buren wordt druk overlegd over de groene invulling van het binnenterrein.

Ofschoon het potentieel van dergelijke plekken groot is, worden in Rotterdam verhoudingsgewijs nog maar weinig kleine locaties bebouwd. Dat heeft voor een deel te maken met de wirwar aan zichtbare en onzichtbare randvoorwaarden die op iedere locatie rusten. Bovendien heeft iedere plek wel een nadeel, aldus de architect. Daarnaast opereren op de Rotterdamse markt veel goudzoekers, zonder veel oog voor de energie en betrokkenheid die dit bouwen vraagt.

Signatuur project

Het huis vertegenwoordigt geen verdienmodel. Het heeft alle trekken van een ‘signature project’, een project waar je niet aan verdient maar dat wel een signaal afgeeft over de identiteit van een bureau. De baksteen van afval stond destijds trouwens in alle kranten en de publiciteit die dat opleverde, vormde de kickstart van het bureau. Maar de manier waarop deze bakstenen zijn verwerkt, speelt tegelijkertijd een grote rol in de architectuur.

Het woonhuis is het eerste echte project van ArchitectuurMAKEN. De hier ontwikkelde manier van werken blijkt ook in andere projecten goed te werken. Tijdens de bouw vormde het thema van circulariteit een ontdekking die bij volgende projecten een belangrijk uitgangspunt vormde. Het is niet iets om over te laten aan de experts. Als architect kun je daar wel degelijk een rol in spelen. Bij ieder nieuw project zoekt de architect binnen de opgave dan ook het experiment op om aan deze missie vorm te geven.

Baksteenhuis in Oude Westen te Rotterdam

Opdrachtgever Nina en Ferry Architect Studio ArchitectuurMAKEN Adviseur Pieters Bouwtechniek Delft Aannemer Koelman Bouw Ontwerp 2014 Oplevering 2016 Oppervlakte kavel 107 m2 Vloeroppervlakte 117 m2 Volume ca. 350m3

Plattegronden en doorsneden