De mogelijke herbestemming van Centraal Beheer blijft de gemoederen bezig houden. De grote vraag is of je de structuur een andere (functionele) oriëntatie kan geven, zonder de integriteit ervan aan te tasten. Marc Dubois stelde vorige week in zijn kritische bijdrage over Centraal Beheer dat een herbestemming tot woningen niet een voor de hand liggende keuze is, aangezien de basisstructuur van het gebouw beperkend is voor deze nieuwe invulling.
Dubois opende daarmee een debat over de architectuur, en niet alleen de potentiële winst die een herbestemming van het gebouw zou inhouden. De kern van zijn verhaal is dat de gebruikshorizon van het gebouw zo smal en beperkt is, dat een woonbestemming niet mogelijk is. Een beetje zoals je een roltrap alleen maar kunt gebruiken voor het vervoeren van mensen van de ene naar de andere verdieping.
Het leidde tot ongemakkelijke reacties, gewend als we niet meer zijn aan kritische beschouwingen over architectuur. Als we maar een goede prijsvraag organiseren. Als we nu eens een visie hebben. Stel je voor dat het een volkspaleis wordt. Het is de tijdgeest. Het zou wel meevallen. Maar het valt niet mee.
Verhouding tussen individu en gemeenschap
Centraal Beheer is ontworpen als een Toscaans dorp, met een boeiende afwisseling van open en gesloten ruimtes. Binnen deze architectonische vorm werden de werknemers aangemoedigd om zich hun werkomgeving eigen te maken. Dat deden ze door Verkadeposters op te hangen, planten neer te zetten en zelfs honden mee te nemen. Het was een uniek experiment dat echter nooit navolging heeft gekregen.
De uniciteit van Centraal Beheer komt alleen al bovendrijven als je het vergelijkt met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in Den Haag, ook een ontwerp van Herman Hertzberger. Dit gebouw kent een ruimtelijke hiërarchie die veel groter en geprononceerder is dan Centraal Beheer. Ook heeft het een schaal die weinig te maken heeft met de nadruk die in Apeldoorn op kleinschalige, repeterende elementen ligt.
Over uitgangspunten
Als Centraal Beheer iets laat zien is dat de uitgangspunten die Hertzberger voor zijn ontwerp hanteerde, niet een-op-een hoeven samen te vallen met de uitwerking daarvan. De vraag van de mogelijke herbestemming impliceert meer dan overwegingen van duurzaamheid, creativiteit en architectonische verdienste. Het gaat ook over de vraag of en zo ja, andere bestaanswijzen mogelijk zijn.
Het interieur van Centraal Beheer wordt gekarakteriseerd door een sterke architectonische vorm. Het is gebouwd in een tijd dat de bouwbudgetten ruim waren en de werknemers nog vast in dienst waren bij een onderneming, vaak hun leven lang en met ruimhartige voorzieningen. Nog geen tien jaar later keerde om in zijn tegendeel. Grote ondernemingen wilden af van vast personeel en begonnen ook de werkomgeving door een financiële bril te bekijken.
Subversief gebruik
Een belangrijk uitgangspunt van Herman Hertzberger bij Centraal Beheer was dat de structuur van het gebouw voor meerdere functies bruikbaar zou zijn. Deze structuur is echter dusdanig, dat zij zich alleen lijkt te lenen voor subversief gebruik. Wil Centraal Beheer behouden blijven dan zou een radicaal ander gebruik toegestaan mogelijk moeten zijn, een gebruik op een manier die niet is voorzien, voor gebruikers voor wie het gebouw niet is gemaakt. Wil deze zoektocht slagen, dan zal de zware last van de waarde voor productiviteit, actie of doelstellingen (tijdelijk) moeten worden opgeschort.