Wonen in een luchtballon – Het pneumatisch woonhuis in Humbeek door A.J. Lode Janssens

Kun je wonen in een luchtballon? Architect Lode Janssens woonde met zijn gezin gedurende tienjaar in een opblaasbaar huis. Het was een zelfs voor de jaren 70 ongekend experiment, zowel vanuit architectonisch als technologisch oogpunt. Een boeiende tentoonstelling in het CIVA maakt via een grote maquette het experiment invoelbaar.

Exterieur van het ballonhuis door AL Lode Janssens

De belangstelling voor architectonische utopieën uit de jaren zestig is weer groeiende, getuige tal van boeken en tentoonstellingen. Zo kon je eind vorig jaar in Parijs een boeiende expositie bezoeken over opblaasbare architectuur. Den Bosch bracht eerder een prachtige tentoonstelling over de Oostenrijkse avant-garde. In dit verband kun je ook denken aan boeken ‘Radical Architecture of the Future’ van Beatrice Galilee en ‘Aerodream’ van Frédéric Migayrou en Valentina Moimas.

Leven in en met de natuur

De tentoonstelling in het CIVA focust geheel op de opwindende, maar intussen geheel vergeten pneumatische woning die Lode Janssens in 1973 in Humbeek realiseerde. De architect zette deze woning op als een experiment dat precies tien jaar moest duren. Centraal thema in de woning is het leven in en met de natuur. 

De “woning” bestaat in feite alleen uit een dak, gemaakt van een dun membraan van PVC tussen exterieur en interieur, met een diameter van 14 meter. Deze ballon werd geflankeerd door twee tentdoeken, als bescherming tegen al te grote weersinvloeden. Verder zijn het vooral installaties die leven in dergelijke conditie draaglijk kunnen maken. Om het verschil tussen binnen en buiten te minimaliseren, maakt de ballon gebruik van een extreem lage luchtdruk, net genoeg om haar overeind te houden.

Crit, maquette reconstructie Ballonhuis, schaal 1:4

Het ballonhuis staat ver af van de traditionele fermettes die het Vlaamse platteland bevolken. Het ballonhuis poogt de dynamiek van het leven onder te brengen in een ontwerp dat in de beleving van de architect permanent zou kunnen evolueren. Het huis diende een levend huis te zijn, onderdeel van een natuurlijk leven. De architect repte in die tijd over zijn grote verlangen om een non-architectuur te bouwen. Het is een romantische opvatting te leven in harmonie met een natuur die eerder echter nooit had bestaan en dus in zekere zin diende te worden “uitgevonden”.

Woonhuis voor maximaal tien jaar

In het interieur van het gebouw liggen onder het transparante membraan het slaapvertrek van de ouders en de kamers van de kinderen . De laatste hebben het meest weg van aanhangwagentjes, het eerste lijkt meer op de Amerikaanse maanlander, die volgens eigen zeggen de inspiratie voor de woning vormde. De transparante ballon raakte overigens al snel overgroeid met mos.

Exterieur ballonhuis Beeld Archief AL Lode Janssens

Het kortstondige karakter van de ballon stond in contrast met het uitgebreide systeem van ventilatieschachten en technische installaties die haar in de eerste plaats overeind dienden te houden. Huis Janssens is gezien het energieverbruik beslist geen ecologisch huis. Anders dan je zou denken, is huis Janssens evenmin een vertederend vroeg voorbeeld van high-tech architectuur à la Foster of Rogers. Wat vooral in het oog sprint, is de strakke detaillering en het grote vakmanschap van de constructie.

Interieur van het ballonhuis door AL Lode Janssens

Het einde van de woning kwam eerder dan voorzien. Toen het gezin op een ochtend, negen jaar na de bouw, dus een jaar te vroeg, wakker werd, bleek de ballon te zijn bezweken onder de last van een onverwacht pak sneeuw. Het is inherent aan de gebruikte techniek. Ook de architect voorvoelde dit. Anticiperend op de een jaar later geplande demontage van het gebouw, was hij ter plaatse al begonnen met de bouw van een volgende (tweede) woning.

Romantisch experiment

Janssens ballon past in een reeks architectonische experimenten uit de jaren 50 en 60 waarin techniek een belangrijke rol speelde. Onlangs was daarvan in Parijs een overzicht te zien, met de ‘inflatables’ van Archigram, Coop Himmelblau, Ant Farm en Haus Rucker Co. Anders dan Janssens, schopte deze illustere tijdgenoten het echter nooit verder dan een museum. In het 1:1 model van Janssens woonde het gezin wel degelijk negen jaar. In het interview dat Peter Swinnen de architect afnam, toont hij zich nog steeds ongerust op de effecten die dit 1:1 experiment op zijn kinderen moet hebben gehad.

Interieur ballonhuis Beeld Archief AL Lode Janssens

In de bijdrage van architect Bart Decroos aan het begeleidende boek wordt Bruno Latour aangehaald, die het onderliggende conflict van de moderne tijd terugbrengt tot de spanning tussen globaal en lokaal. “Er is geen aarde die overeenkomt met de oneindige horizon van de globale samenleving, tegelijkertijd is het lokale veel te beperkt om de diversiteit van wezens in deze aardse realiteit te huisvesten”, aldus Latour. In de jaren zestig stapten de eerste mensen op de maan en werd de beroemde foto van de aarde gemaakt. Bij terugkeer bleek deze aarde echter niet meer te bestaan.

Een eenvoudig antwoord op de vraag waar we kunnen landen, valt niet te geven. Een significant verschil met de jaren zestig is, dat de huidige ruimterace een zaak is geworden van machtige, grote tech bedrijven. Hun doel is niet mensen naar de maan te brengen, maar veel geld te verdienen en in de ruimte mineralen te gaan delven. Het is de wereld van excel sheets en kosten baten analyses, ver verwijderd van de romantiek van Janssens en zijn collega’s uit de jaren zestig.

Betere toekomst

Het ballon huis is geconcipieerd vanuit de gedachte de weg in te slaan naar een betere toekomst. Het staat ver af van onze volledig geconditioneerde interieurs waarin we dankzij dubbel/triple glas en high tech installaties een volledig “duurzaam” leven kunnen leiden. Het is een techniek die ervoor zorgt dat de toekomst niet zal plaats vinden. Maar zegt Bart Decroos, het is precies deze “toekomst” waar we ons nu van dienen te bevrijden. Nodig is een techniek met de belofte dat je een andere wereld kunt verbeelden en bouwen. Precies dat is de actualiteit en relevantie van het ballonhuis.

Informatie

De tentoonstelling ‘A.J. Lode Janssens – A Balloon Home’ is tot en met 27 maart 2022 te zien in het CIVA te Brussels. Bij gelegenheid van de tentoonstelling verscheen het boek ‘A.J. Lode Janssens. 1.47 mbar’, onder redactie van Peter Swinnen en Nikolaus Hirsch.

Plattegrond van het ballonhuis
AJ Lodens Janssens, Axonometrie ballonhuis, 1972