Tussen de bomen van het park – Uitbreiding museum Serralves in Porto (PT) door Álvaro Siza

De Álvaro Siza Vleugel is een ongebruikelijk gebouw dat volledig lijkt te verdwijnen in het Serralves park in Porto. Ze vormt een organische uitbereiding van het museum, maar ook een voorkamer met een zekere intimiteit. Marc Dubois bespreekt de uitbreiding en Siza’s langdurige betrokkenheid bij Serralves.

Project:
Álvaro Siza Vleugel

Ontwerper:
Álvaro Siza

Locatie:
Porto (PT)

Type:
Cultuur en recreatie

Museum Serralves in Porto door Álvaro Siza, gezien vanuit het park Beeld Marc Dubois

Auteur Marc Dubois – Wie op citytrip naar Porto gaat vindt er meer dan portohuizen. Twee hedendaagse gebouwen zijn een absolute must: Casa da Musica van Rem Koolhaas en Museum Serralves van Álvaro Siza. De Foundation Serralves viert dit jaar drie maal feest. De indrukwekkende tuin bestaat 100 jaar, het museum van Álvaro Siza 25 jaar. Tot slotte viert men de opening van de uitbreiding.

Het museum is een groot succes dankzij de vele tijdelijke exposities. Dit stimuleerde de wens om met ruimere zalen de collectie van het museum te presenteren. De nieuwe Álvaro Siza Vleugel sluit op onverwachte wijze aan bij het bestaande gebouw en positioneert zich tussen de bomen van het park. Veel foto’s van het exterieur kun je bijgevolg niet maken. 

Park en museum Serralves

De site van Serralves is een park van 18 ha waarin in 1925 een grote Art Deco villa is opgetrokken. In de jaren dertig van de vorige eeuw deed de eigenaar ten behoeve van de inrichting van het park een beroep op de befaamde landschapsarchitect Jacques Gréber (1). De stad Porto verwierf vervolgens dit park en stelde het open voor de bevolking en voor de bezoekers aan exposities in de villa. Uiteindelijk kreeg Álvaro Siza in 1991 van de Serralves Stichting de opdracht voor een museum met een bijbehorend auditorium. De Nederlandse museumdirecteur en kunstcriticus Rudy Fuchs fungeerde in de opstartfase als adviseur. 

De tuin van Serralves met het museum (r) en de nieuwe vleugel (l)

In veel teksten betreffende het museum wordt de subtiele wijze geroemd waarop het bouwvolume is ingeplant in het park. De bezoekers van het park ervaren het witte gebouw in de langsrichting, steeds vanaf één zijde. Aan de andere zijde, tussen museum en omheining, groepeerde Siza op ingenieuze wijze het niet-publieke gedeelte, met de administratie en de toegang tot de depots en de garage. Het thema van dienende en bedienende ruimte loste hij op zodanige wijze op dat velen zich vergeefs zullen afvragen waar de kantoren zich bevinden. De lange zijde van het park toont het niveauverschil van het terrein, een gegeven dat hij optimaal wist aan te wenden in het interieur en dat ook bepalend is bij de uitbreiding. De wijze waarop de zalen dienstbaar zijn aan het streven om een diversiteit aan kunst te presenteren, valt in de smaak bij zowel curatoren als bezoekers. 

In de nabijheid van de villa ontwierp Siza het ‘Manuel de Oliveira Cinema House’ dat voor het publiek open is gesteld in 2019. De wereldbefaamde cineast schonk zijn archief aan de Serralves Stichting. Vervolgens is in 2021, midden in coronatijd, Siza’s tuinpaviljoen ‘Casa dos Jardineiros’ geopend en werd het Serralves Huis gerestaureerd.

Museum Serralves (r) met de nieuwe vleugel (l) Beeld Foundation Serralves

Tussen de bomen

Serralves is in essentie een park met een museum. Het verwierf meer en meer kunstwerken maar had onvoldoende ruimte, waardoor alles verdween in de depots. De nieuwe vleugel voorziet in deze leemte. De enige pertinente vraag vanuit de directie was dat er een directe verbinding zou komen met het bestaande museum. Een losstaand bouwvolume was daarmee uitgesloten. De nieuwbouw bestaat uit twee verdiepingen met expositieruimtes en daaronder een groot depot. Hier zijn de kunstwerken ondergebracht, evenals het archief dat de architect schonk aan Serralves. Het huidige museum heeft 4.484 m² expositieruimte en wordt dankzij de Álvaro Siza Vleugel uitgebreid met 1.975 m². 

Plattegrond museum met nieuwe vleugel

Siza weet de topografie van het terrein optimaal te benutten en wat aanwezig is op te nemen in zijn ontwerp. Het spievormig bouwterrein is gelegen tussen de lange omheiningsmuur en het museum. Op het terrein bevindt zich een aantal grote bomen, alsmede een dienstweg die naast het museum loopt en toegang geeft tot een garage die gelegen is onder het auditorium. Langs deze weg ligt ook de toegang tot de administratie van het complex, nauwelijks zichtbaar voor de museumbezoekers.

De cruciale ontwerpkeuze is de vraag hoe en waar je de verbinding kunt maken tussen het hoofdgebouw en de nieuwe vleugel, rekening houdend met de dienstweg. In het bestaande gebouw isj in de laatste zaal een uitstulping gemaakt die bezoekers uitzicht geeft op een fragment van de tuin. Juist naast deze plaats begint het ‘brugvolume’ naar de nieuwe vleugel. Wie in het interieur wandelt ervaart de oplossing niet als een brug of een gang, maar als een fluïde ruimte waarin één venster is aangebracht dat uitzicht biedt op de uitbreiding en de hoge bomen. Het is een behendige sculpturale oplossing, een ontwerpstrategie die Siza meesterlijk beheerst. Van het exterieur vallen nauwelijks foto’s te nemen, de Álvaro Siza Vleugel verschuilt zich tussen de bomen. Voor Siza gaat het in de eerste plaats om een verscheidenheid aan ruimtes waarin de kunst zich thuis kan voelen. 

De aansluiting van de nieuwe vleugel op het bestaande gebouw Beeld Foundation Serralves

Het terrein en de gevraagde oppervlakte resulteren in een langwerpig volume. Je komt op niveau twee ongeveer in het midden binnen, met als oriëntatiepunt een driehoekig raam met uitzicht op de tuin. De plattegrond bestaat uit vierkante kamers waarvan er enkele op de hoeken met elkaar zijn verbonden. In deze uitbreiding brengt hij een parcours aan dat op niveau 2 eindigt in een dubbelhoge ruimte. Hier biedt een trap zichtbaar maar discreet de mogelijkheid om af te dalen naar niveau 1. Deze verdieping bestaat uit twee grote vierkante ruimtes, aangevuld met een aantal kleinere ruimtes. Dit biedt de curatoren de mogelijkheid om uiteenlopende exposities te organiseren en is het niet meer nodig om te werken met tijdelijke wanden . 

Expositie Collection Álvaro Siza Archive C.A.S.A. 

Op niveau twee is een selectie uit de collectie tentoongesteld. Op niveau 1 is nu een tijdelijke expositie met werk van Siza te zien. Vorig jaar organiseerde het museum al een kleine expositie met tekeningen die Siza maakte van zijn in 1973 overleden vrouw. De nu gemaakte selectie van zijn architectuurprojecten is tot het einde van dit jaar te zien. Ze kreeg de titel C.A.S.A. (Collection Álvaro Siza Archive) mee en is samengesteld door Antonio Choupina. Later dit jaar verschijnt ter gelegenheid van deze presentatie een catalogus, met nooit eerder getoonde schetsen en maquettes van zijn immense oeuvre. 

Expositie C.A.S.A. in Serralves Beeld Marc Dubois

Interessant zijn de documenten die de evolutie tonen van de eerste fase van museum Serralves. De opdrachtgever stelde voor om de hoofdtoegang naar de villa aan te houden en deze pas daarna op te splitsen naar de villa en het nieuwe museum. Siza wist samen met Fuchs de bouwheer te overtuigen van een andere oplossing, waarvoor iets verder in de bocht een opening in de omheiningsmuur is gemaakt. De tekeningen tonen deze wending in het ontwerpproces. In deze fase werd ook het terrein van de huidige uitbreiding gevormd. Misschien was Siza toen reeds in gedachten bij een toekomstige uitbreiding.  

Zijn oeuvre begon in 1952 met de verbouwing van de keuken van zijn grootmoeder. Wij zijn 70 jaar verder en in 2023 werd Siza negentig jaar. Hij reist niet meer maar is nog altijd volop actief als architect. Om zijn verjaardag te vieren gaf museum Serralves een box uit, die is samengesteld door Antonio Choupina. In tien bijdragen diepen tien auteurs verschillende motieven uit Siza’s oeuvre en zijn uitzonderlijke persoonlijkheid uit (2). 

Alvaro Siza in zijn studio in 2023 Beeld Marc Dubois

Noten

1. Serralves publiceerde het boek ‘Serralves Park : 100 Years of History’, 35,90 euro

2. De tien auteurs zijn Carlos Campos Morais,  Marc Dubois, Eduardo Souto de Moura, Dominique Machabert, Francesco Dal Co, Brigitte Fleck, François Burkhardt, Carlos Castanheira, Juan Miguel Hernández León en Kenneth Frampton.

Álvaro Siza Vleugel in Porto (PT)

Opdrachtgever Fundação Serralves Architect Álvaro Siza Vloeroppervlakte 1.975 m2 Ontwerp 2021 Oplevering 2024